Filiz-mədən sənayesi Ermənistan, Türkiyə, Azərbaycan və İran arasında çoxtərəfli münaqişə sonrası koordinasiyada potensial drayverlərdən biridir: söhbət misin, həmçinin digər polimetalların birgə hasilatından və emalından gedir. Bu cür layihələr hansı iqtisadi baza üzərində qurula bilər?

Bu günlərdə Azərbaycanın iqtisadiyyat naziri Mikayıl Cabbarov özünün səhifəsində Twitter əlvan və qara metal yataqlarının işlənməsinin ölkə iqtisadiyyatına 2035-ci ilədək gətirəcəyi mənfəəti dəyərləndirib - o, 13 mlrd. dollara yaxın olacaq.

Bu nəticə filiz-mədən sənayesinin operatoru AzerGold kompaniyasının 2020-2035-ci illər üçün inkişaf strategiyasının analizinə əsaslanır. Kompaniya 2022-ci ilin sonunadək 5 qızıl yatağının, 2029-cu ilədək isə daha 4 əlvan metal yataqlarının istismara verilməsini planlaşdırır.

Misin elektrik enerjisinin saxlanması və daşınması sahəsində daha çox tələbata malik metala çevrildiyini nəzərə alaraq, onun üzərində daha detallı dayanmağa dəyər. Bir anlığa “6 Cənubi Qafqaz dövlətinin Platforması” çərçivəsində siyasi dialoqun problemlərini kənara qoysaq, sənaye, turizm və xidmət sahələrində bölgə dövlətləri üçün ümumi olan biznes-layihələrdə birləşə biləcək və ya hətta yeni holdinqlərin yaradılması üçün baza olacaq bir çox sahələri görə bilərik.

Xammal və məhsul olaraq mis bu cür əməkdaşlığın nümunələrindən biridir. Gəlin, yerli mis-mədən ehtiyatlarının mənzərəsinə kompleksdə baxaq.


Ermənistandan başlayaq. Ötən ilin yekunlarına görə, Ermənistanın ixracatının ümumi həcmində misin payı 23,8%-ə çatıb. Yəni, ixracatın dörddə birini bir məhsul təmin edir. Filizin ixracının artımı hesabına (2019-2020-ci illərdə üçdə bir dəfə, yəni 424,8 min tondan 562 min tona) Ermənistanın ixracatının dəyər həcmi 19% artıb. Respublikanın dağ-metallurgiya sənayesində artım əsasən dünya qiymətlərinin hesabına baş verib (1 ton misin qiyməti 2020-ci ilin sonunda təqribən $8 min olub, molibdenin tonu isə $17 mindən $24 minə yüksəlib).

Ermənistan misinin istehlakının yaxın bazası Türkiyə ola bilərdi. Türkiyə yaxın illərdə milli avtomobil istehsalı sahəsində misin tətbiqini kəskin artırmağı planlaşdırır: əgər daxili yanma mühərrikli avtomobillərin istehsalında maksimum 20 kq. mis istifadə edilirsə, Türkiyə avtomobil sənayesinin istehsalını planlaşdırdığı elektromobillərdə bu rəqəm 4 dəfə artır - hər nüsxəyə 80 kq.-a qədər mis tələb olunur. Türkiyə idxalının proqnozlaşdırılan dəyər həcmi $235-$240 mln. arasında ölçülür. Hazırda Türkiyə hər il Özbəkistan və Qazaxıstandan 500 min tona yaxın katod misi idxal edir.

İrana nəzər salaq. O da Türkiyə mis bazarının 20%-ə qədərini təmin etməyi planlaşdırır. Şərqi Azərbaycan əyalətindəki Milli mis hasilatı kompaniyası (NICICO) mis istehsalı ilə əlaqəli sənaye obyektlərinə təxminən $1 mlrd. sərmayə qoyub.

Rusiya Türkiyə və İranla müqayisədə bu sahədə daha miqyaslı oyunçudur - dünya mis ticarətinin 6,4%-i onun payına düşür. Bu metalın hasilatının 70 faizi yaxın və uzaq xaricə ixrac olunur. Bu sahənin nəhəng müəssisələrinə «Uralelektromed», «Norilskiy nikel», «Rusiya mis kompaniyası» qrupu daxildir.

Yəni, Rusiya həmçinin öz balanslarını möhkəmlətmək üçün Cənubi Qafqazda misin hasilatı və emalı dövriyyəsinin inkişafında maraqlıdır.

İndi isə qayıdaq Azərbaycana. Artıq qeyd olunduğu kimi, AzerGold 2028-ci ilə kimi 4 mis yatağını istismara verməyə hazırlaşır. Prezident İlham Əliyevin 2020-ci il avqust sərəncamı çərçivəsində kompaniyaya metal filizi yataqlarının öyrənilməsi, işlənməsi, idarə olunması, həmçinin emal müəssisələrinin yaradılması həvalə edilib.

Bölgə ölkələri arasında münaqişə sonrası koordinasiyanın inkişafı artıq filiz-mədən sənayesində intensiv qarşılıqlı təmasa imkan yaratmağa başlayıb. Bu istiqamətdə ilk addımı Türkiyə kompaniyaları atıb. 2021-ci ilin fevralında Eti Bakır AS və Artvin Maden Isletlemeri (Cengiz Holding-ə məxsus kompaniyalar) Türkiyə-Azərbaycan biznes-forumu çərçivəsində AzerGold kompaniyası ilə əməkdaşlıq müqaviləsi imzalayıb.

Orta perspektivdə, 2025-2028-ci illərdən sonra AzerGold kompaniyasının mühüm layihəsi Filizçay yatağı ola bilər. Birinci mərhələdə yatağın sink, qızıl, gümüş, mis və qurğuşunlu filizlərinin ehtiyatı təxminən 60 min ton qiymətləndirilir. Bununla bərabər gözlənilir ki, planlaşdırılan tədqiqatların nəticələrinə görə yataqdakı filizin ümumi ehtiyatları 120 min tona qədər arta bilər.

Filizçay yatağı ehtiyatlarına görə Avropada ikincidir və dünyada 10 ən iri polimetallik mədən siyahısına daxildir. Onun ehtiyatları ilk dəfə 1967-ci ildə, daha sonra isə 1983-cü ildə SSRİ Mərkəzi ehtiyatlar komissiyası tərəfindən təsdiqlənib.

Bu yataqda sink üstünlük təşkil edir, filizdə onun miqdarı 4,27%-dir. Filizin tərkibinə həmçinin kadmium, selen və tellur daxildir.

Filizçay yatağı 50 il ərzində dağ-sənaye kompleksi üçün xammal bazası rolunu oynaya bilər. AzerGold kompaniyasının hesablamalarına görə, Filizçay yatağının işlənməsindən 7 mlrd dollara qədər mənfəət götürəcək.

Başqa sözlə, Azərbaycan potensial olaraq yeni bölgə “qızdırma”sının mərkəzində yer alacaq və onu qlobal sərmayəçilərin maraqlarının miqyasına görə 1990-cı illərin ortalarında neft ətrafında baş verənlərlə müqayisə etmək olar.

Cənubi Qafqazda xammal bazasının (Ermənistan və Azərbaycan), istehlakçıların (ilk növbədə Türkiyə və Rusiya) mövcudluğu bölgədə Azərbaycandakı mis filizinin emalı kombinatının yaradılması məsələsini ortaya qoyur. İlkin mərhələdə Azərbaycana daha iri oyunçularla koordinasiyada xammalın daşınması üçün Zəngəzur dəhlizi də daxil olmaqla nəqliyyat şəbəkəsini nəzərə alaraq özünün mis sənayesini yaratmaq məqsədilə uzunmüddətli perspektivlərin tədqiqini aparmaq fayda verərdi.

Başladığımız yerdə bitirək. Kollektiv koordinasiyanın bu və analoji layihələri yalnız siyasi maneələr aradan qaldırılandan sonra mümkündür. Ancaq hətta yarımçıq formada belə, Ermənistanın ehtiyatlarını istisna etməklə, bu layihələr bölgənin müxtəlif sahələrdə inteqrativ əlaqələri yenidən quran milli iqtisadiyyatlarına yetərincə fayda gətirə bilər. /virtualaz.org/