Kamran Əsədov: “Yüksək bal toplayan şəxslərə xüsusi şərait yaradılmalıdır”
“Dünya reytinqində ilk minliyə daxil olmayan universitetlərimizdə təhsil haqlarının hətta yüzlüyə daxil olan universitetlərdən çox olması absurddur”

Ali məktəblərə qəbul imtahanları artıq yekunlaşıb və ixtisas seçimi başlayıb. Ötən illərdən fərqli olaraq bu il abituriyentlər iki dəfə imtahan vermək şansı əldə etdilər. Maraqlıdır, görəsən, abituriyentlərə verilən bu şans təhsilə hansı üstünlükləri qazandırıb, onlar ixtisas seçərkən nələrə diqqət etməlidir? Bu və digər suallara cavab tapmaq üçün Təhsil Xidmətləri Araşdırma Mərkəzinin rəhbəri, təhsil üzrə ekspert, tarixçi alim Kamran Əsədovla söhbətləşdik.

- Qəbul imtahanları yekunlaşdı. Bu il abituriyentlər iki dəfə imtahan vermək şansı qazandılar. Nəticəyə baxdıqda bu şans hansısa üstünlüklər qazandırdı deyə bilərikmi?

- Ali məktəblərə qəbul imtahanlarının 2017-2018-ci ildən etibarən iki dəfə keçirilməsi hesab edirəm ki, gözlənilən nəticəni vermədi. Bu yenilik tətbiq ediləndə gözlənilirdi ki, imtahanda iştirak edənlərin birinci imtahan ilə ikinci imtahan arasında kəskin fərq olacaq. Ən azından ona görə ki, birinci imtahan hələ tədris ili başa çatmamış olmuşdu və abituriyentlərin təkrarlamaq üçün vaxtları olmamışdı. Əslində imtahanlarda nəticələrin əvvəlki illərlə müqayisədə kəskin şəkildə yaxşılaşmasını gözləmək absurd olardı. İlk növbədə ona görə ki, bu il qəbul imtahanlarının vaxtları çox gec, imtahanlara 1 ay qalmış məlum oldu. Bundan başqa, abituriyentlərin qəbul imtahanlarına səmərəli hazırlaşmaları üçün sınaq imtahanları qəbul imtahanlarına qədər keçirilmədi. Yalnız birinci imtahandan sonra iki dəfə sınaq imtahanı keçirildi. Düşünürəm ki, qəbul imtahanlarının iki dəfə keçirilməsi təcrübəsi nəticənin qaldırılması baxımından özünü doğrultmadı. Buna qədər abituriyentlər bir dəfə imtahanlarda iştirak zamanı psixoloji gərginlik keçirirdilərsə, iki dəfə keçirilməklə bunun aradan qaldırılması gözlənilirdi. Lakin abituriyentlərin bir çoxu birinci imtahandan sonra əldə etdikləri nəticələrdən sonra arxayınlaşdılar ki, bu da onların ikinci imtahanda aşağı nəticə göstərmələri ilə nəticələndi. Birinci imtahandan zəif nəticə göstərənlər isə ikinci imtahana qədər gərgin psixoloji dövr yaşadılar ki, bu da onların ikinci imtahanda daha da psixoloji gərginliyə saldı və hətta əvvəlki zəif nəticələrdən də bərbad nəticələr göstərdilər. Qəbul imtahanlarının iki dəfə keçirilməsindən yalnız DİM maddi olaraq qazanc əldə etdi, təhsilimiz, abituriyentlər heç bir şey əldə etmədilər.
- Bir sıra ali məktəblərdə təhsil haqları artırıldı. Təhsil haqqını ödəyə bilməyən tələbələr təəssüf ki, təhsildən kənarda qala bilər. Bu cür tələbələrə hansı güzəştlər tətbiq edilməlidir?

- Hesab edirəm ki, ali məktəblərə qəbul zamanı abituriyentlərin elə qeydiyyata gələn kimi təhsil haqqını ödəməsi qaydası absurddur. Təəssüf ki, bizim universitetlər ancaq maddi qazancı qarşılarına məqsəd qoyduqları üçün insan kapitalı qazanmaq haqda düşünmürlər. Hesab edirəm ki, bir sıra universitetlər təhsil haqqını tələbə birinci kursu bitirəndən sonra alsalar, tələbələr onların aşağı səviyyəli tədrisindən, bərbad təhsilindən, normal olmayan idarəçiliklərindən narazı qalıb təhsil haqqını ödəməkdən imtina edib təhsilini dayandıracaq. Universitetlərin əvvəlcədən məcburi şəkildə abituriyentlərdən təhsil haqlarını almalarına səbəb özlərinə, təhsillərinə, tədrislərinə əmin olmamalarıdır. Bütün hallarda orta məktəbi iyun ayında bitirib, gərgin imtahan aylarını geridə qoyan abituriyentdən, onun valideynindən qısa vaxt sonra, avqust ayında 3-5 min manat təhsil haqqını birdən-birə tələb etmək doğru deyil. Məhz yüksək təhsil haqqı qısa müddətdə tələb edildiyinə görə yüzlərlə abituriyent qəbul olduğu universitetdən imtina edir.

- Azərbaycanın iqtisadi reallığını və əhalinin orta aylıq əmək haqqını nəzərə alsaq, ölkəmizdə təhsil haqları əslində nə qədər olmalıdır?

- Təəssüflər olsun ki, Azərbaycanda fəaliyyət göstərən ali təhsil müəssisələrinin təhsil haqqı hədsiz dərəcədə yüksəkdir və reallığı əks etdirmir. Orta statistik azərbaycanlının aldığı aylıq əmək haqqı ilə övladının ali təhsil haqqını ödəməsi mümkün deyil. Dünya reytinqində ilk minliyə daxil olmayan universitetlərimizdə təhsil haqlarının hətta yüzlüyə daxil olan universitetlərdən çox olması, sadəcə olaraq, gülüş doğurur. Reallıq odur ki, hazırda universitetlərin təhsil haqları indikindən 5-6 dəfə ucuz olmalıdır. Alınan təhsil haqqı çox yüksək, verilən təhsil isə çox aşağıdır. Ali təhsil müəssisələrimizin, akademiyalarımızın hazırladıqları kadrların böyük əksəriyyəti hətta daxili bazarımızın tələblərini ödəmir, nəinki beynəlxalq bazarın. Bizim universitetlərimizin məzunlarına dünya bazarında demək olar ki, ehtiyac yoxdur.

- İxtisas seçimində nələrə diqqət edilməlidir?

- İxtisas seçimi qəbul dövründə ən mühüm mərhələlərdən biridir. Abituriyentlərə kömək etmək məqsədilə hər bir ixtisas qrupu üzrə qəbul imtahanları keçirildikdən və cavablar elan olunduqdan sonra müsabiqədə iştirak edən abituriyentlərin ballarının paylanma cədvəllərini DİM çap edib ictimaiyyətin nəzərinə çatdırır. Yəni burada 200 bal toplayan neçə abituriyent var və yaxud 500 bal neçə abituriyent toplayıb, hamısı haqqında məlumatlar verilir və abituriyent buna əsasən balının hansı ixtisasa uyğun olduğunu təyin edə bilir. Bundan əlavə, ixtisas seçilməzdən əvvəl keçid balları təyin edilir. Keçid balları ötən ilin müsabiqə vəziyyəti ilə bu ilin müsabiqə vəziyyəti arasında fərqin əsasında yaranır. Ən ciddi problem də burda yaranır. Abituriyentlər, onların valideynləri düşünür ki, əvvəlki illərdə hansı balla o ixtisasa qəbul olubsa, bu il də o balla olacaqdır. Lakin bu heç də belə deyil. Hər il üçün müsabiqə vəziyyəti abituriyentlərin sayı və onların topladıqları ballara görə müəyyən olunur. Tövsiyə edirəm ki, abituriyentlər onlara təqdim olunan informasiyaları düzgün təhlil edib və buna əsasən qərar versinlər. Müsabiqədə iştirak edən abituriyentlərə iyul ayının 29-dan avqustun 10-na qədər vaxt verilib. Kifayət qədər vaxtın olması ilə yanaşı, abituriyentin ixtisas seçərkən kodlaşdırmada səhv etmək şansı yoxdur. Çünki səhv olan zaman proqram avtomatik olaraq abituriyentə yanlış olması ilə bağlı məlumat verir. Abituriyentə yalnız informasiyaları düzgün təhlil etmək və balına uyğun olaraq ixtisası müəyyənləşdirmək qalır. Məsləhət görürəm ki, abituriyentlər ixtisas seçən zaman o ixtisasın əvvəlki ilə olan plan yerinə, təhsil haqqına və o ixtisas üzrə digər universitetlərdə formalaşmış ballara diqqət yetirsinlər.

- Sizcə, abituriyentlərin ixtisas seçimi əmək bazarının tələblərinə uyğundurmu?

- Bu gün istər valideynləri, istər abituriyentləri düşündürən bir məsələ var. O da budur ki, qəbul olduqları ixtisası bitirdikdən sonra harada işləyəcəklər və ya ümumiyyətlə, iş tapa biləcəklərmi? Düşünürəm ki, Azərbaycanda hələ də ali təhsil müəssisələrində simvolik, əmək bazarında ehtiyac olmayan onlarla ixtisaslar var. Adicə 2017-ci ildə orta məktəblərdə müəllim olmaq üçün 10 min vakant yerə 50 min müəllim elektron ərizə vermişdi. Bütün yerlər tutulduqdan sonra 40-min əli diplomlu şəxslər, işsiz əmək bazarında qalacaq. Lakin bu qədər əmək bazarında işsiz müəllim ordusunun olmasına baxmayaraq bizim universitetlər, orta ixtisas təhsil müəssisələri müəllimlik ixtisaslarına qəbul həyata keçirir və hətta hər il bu ixtisasların plan yeri artırılır. Hesab edirəm ki, belə ixtisaslar çoxdur. Bunlar ixtisar olunmalıdır. Bizim bu qədər baytar, zootexnik, meşəçi, meliorasiya mühəndisi, elektrik mühəndisi, regionşünas, jurnalist, iqtisadçı və sair ixtisaslarımıza artıq ehtiyac yoxdur. Əmək bazarı daha mobil ixtisasları tələb edir.

- Yüksək nəticə göstərən abituriyentlər çox zaman xarici ölkələrdə oxumağı seçir. Sizcə, bu nə ilə bağlıdır? Onlar ölkəmizdə istədikləri üstünlükdə təhsil ala bilməyəcəklərini düşünür, yoxsa tamamilə başqa səbəblər var?

- Xarici ölkələrdə oxumağa gedənləri iki qrupa bölmək olar. Birincisi yüksək təhsil almaq istəyənlərdir. Onları ölkədəki təhsilin səviyyəsi qane etmir. İkincisi isə ölkədə ali məktəbə qəbul ola bilməyib, necə olursa-olsun, haradan olursa-olsun, ali təhsil sənədi almaq istəyənlərdir. Əslində birincilər ikincilərdən daha çox ölkə üçün təhlükəlidir. Ona görə ki, biz hazır potensiallı, bilik və bacarıqlara malik kadrı itiririk. Bir çox hallarda Azərbaycanda yüksək bal toplayan gəncləri buradakı təhsil, təhsil ocağındakı mühit qane etmir və o, xarici ölkələrə üz tutur. Təəssüf ki, bizim 2-3 universitetdən başqa digərləri yüksək bal toplayan abituriyentləri cəlb etməkdə maraqlı deyillər. Onlar balından asılı olmayaraq plan yerlərinin dolmasını, gəlir əldə etməyi düşünürlər. Bir çox hallarda yüksək bal toplayanlar xarici ölkələrdə təhsil almağa getdikdən sonra oradakı mühit onları qane edir və onlar həmin ölkədə qalırlar. Bu zaman biz həm düşünən birini, həm də potensial vətəndaşı itirmiş oluruq. Bu məsələni xüsusi nəzarətdə saxlamağa ehtiyac var. Yüksək bal toplayan şəxslərə xüsusi şərait yaradılmalı, güzəştlər edilməlidir ki, onlar ölkəmizdə qalsınlar. Universitetlər bu tələbələri cəlb etməkdə maraqlı olmalıdır./musavat.com