Sağlam həyat tərzi, ətraf mühitin qorunması, təbii qidalanma mövzusunda bir çox yazının müəllifi olan jurnalist İsmayıl Rafiqoğlu “Seçmələr” rubrikasında sağlamlıqla bağlı fikirlərini bölüşüb.  

- İsmayıl Rafiqoğlu jurnalistikadan kənarda nə kimi fəaliyyətlə məşğuldur?

- Bir çox marağım, hobbim var. Təbiəti, təbiətin qoynunda olmağı, sağlam həyat tərzini, təbii qidalar haqqında araşdırma aparmağı sevirəm. Əslində bunlar da gec-tez gəlib özünü jurnalistikada tapır. Sağlam həyat tərzi ya ətraf mühiti qorumaq haqqında fikirlərimi, təcrübəmi mətbuatda işıqlandırıram. 

- Sizə elə gəlmirmi günümüzdə təbiətə düşmən elə məhz insanın özüdür?

- Həqiqətən insan qədər təbiətə ziyan vuran, onun məhvinə çalışan, ətraf mühiti çirkləndirən ikinci bir varlıq yoxdur. Hazırda yararsız, süni sivilizasiya qurmuşuq. Belə yaşayışda nə yaşıllıq, nə ağac, nə heyvan görürük. Təbii mühiti göydələn binalar, günbəgün tikilən obyektlər əvəz edir. Bunun da nəticəsində şəhər həyatında xəstəliyin sayı durmadan artır. Biz təbiətə qarşı olduqca qəddarıq. 

- Hazırda təbiətin resursu 8 milyardlıq dünya əhalisi arasında bərabər bölünə bilmir. Bura torpaq çatışmazlığı da aiddir. Məhz bu səbəbdən bir çox Avropa ölkəsində dünyasını dəyişən bir çox insanın qalıqları kremasiya edilir, yandırılır. Bizdə də belə bir praktika gözlənilirmi?

- Bizə hərdən elə gəlir ki, başqa ölkələrdə baş verən proseslər bizdən yan keçəcək. Amma dəyişiklik qaçılmazdır. Məsələn qonşu İranda tətbiq edilən praktikanı vurğulayım. Tehran 14 milyonluq şəhərdir, orada dəfn üçün demək olar boş yer qalmayıb. Ona görə köhnə bir qəbri açaraq orada yeni cənazəni torpağa tapşırırlar. Tehran qəbiristanlıqlarında üst-üstə 15-20 nəslin nümayəndələrinin dəfn olunması adi haldır. İnsan öləndən sonra cəsədinin utilizasiyası ciddi problemdir. Bir sözlə, insan sayı artdıqca, köhnə qəbiristanlıqların yenilənməsi, kremasiya kimi qeyri-ənənəvi dəfnlərin tətbiqi də mütləq olacaq. 

- Təbiəti qorumaq üçün əsas prinsipiniz hansıdır?

- Əsas prinsipim hər reklamda təbliğ edilən “dəyər”lərdən uzaq olmağa çalışmaqdır. Onlardan biri də əşyapərəstlikdir. Baxın, bir neçə noutbuku, iki-üç telefonu, onlarla ayaqqabısı, paltarı olan nə qədər insan var. Onların hamısından istifadə belə edə bilmir. Artıq su içmək ziyan olduğu kimi, artıq əşya da başa bəladır. Bu gün bizim bəh-bəhlə aldığımız hər hansı əşyanı istifadə etmiriksə, sabah mütləq artıq yer tutacaq və zibilliyə gedəcək. Təsəvvür edin, minlərlə, on minlərlə, hətta milyonlarla insan artıq əşya almaqla faktiki olaraq zibilliyin sayını artırır. Evimizdə bizə lazım olmayan bir əşya varsa, yaxşı olar, onu ehtiyacı olan kimsəyə verək. Məişətdə minimalizmi hər yolla təbliğ etməliyik.

Bu gün bir çox ölkədə aclıq, ərzaq qıtlığı ağır problemdir, amma israf səbəbindən qidanın ciddi itkisini müşahidə edirik. BMT-nin bir sıra hesabatında dünyada istehsal olunan qida məhsullarının üçdə birinin istehlakçıya çatmadan zibilliyə getdiyi göstərilir. Məsələn, sahədə yetişdirilən soğan kiçik ölçüdədirsə, market standartına uyğun gəlmirsə, birbaşa tullanacaq. Azərbaycanda çörəkdə duyulan itki var. Mal-qara üçün yem satılan dükanlarda quru çörək əlindən yer yoxdur. Gələcək fəlakətin qarşılamaq üçün dünyada bəzi qanunlar artıq qəbul edilməyə başlanıb. Məsələn, Fransada istifadə müddəti bitməkdə olan ərzaq mütləq xeyriyyə məqsədi ilə kiməsə ötürülməlidir. Əks halda obyektin yiyəsi cərimələnəcək.   

- Sizə elə gəlmirmi mətbəximizin zəngin, insanların da artıq yeməyə meyilli olması özü ərzaq qıtlığı üçün şərait yarada bilər?

- Azərbaycan xalqı yeməyi sevir. Bizim yemək azadlığımızdan başqa bütün azadlığımızı əlimizdən rahatlıqla verə bilərik, bircə yemək istisnadır. Bu barədə mətbuatda çox yazmışam. Toyda masaya 7-8 növ salatın, 10-15 növ isti yeməyin, neçə-neçə desertin yer almasından, ardınca plovun gətirilməsi, yekunda da çayla tortun, dondurmanın süfrələri bəzəməsindən bəh-bəh edirik. 120 kiloluq insanın bir oturuma 30-40 gürcü xəngəlini yeməsini hünər bilirik. Bu, fəxr yox, ağlamalı bir vəziyyətin göstəricisidir. Bu qədər yeməyi bir-birinə qarışdırmaqla orqanizmi zəhərləyirik.

Toydakı israfçılıq sağlamlığımız üçün birbaşa təhlükədir. İkinci böyük zərərli qida çörəkdir. Biz dünyada bəlkə də ən çox çörək yeyən xalqlardanıq. Hətta aş, düşbərə, xəngəl kimi kalorili yeməyi çörəklə yeyirik. Azərbaycan meyvə-tərəvəzlə zəngin ölkə olsa da, biz dayanmadan ətli, yağlı, xəmirli yeməyə maraqlıyıq, qida rasionu da düzgün formalaşmayıb. Nəyi nə ilə işlətməyi yadırğamışıq. Ağır fiziki işdə çalışan, daim hərəkətdə olan insanın iki qab piti yeməsi bəlkə də yolveriləndir.  Amma şəhərdə yaşayan, ofisdə çalışan, yetəri qədər hərəkət etməyən şəxs sırf təbii qidaya, meyvə, tərəvəzə üstünlük verməlidir. Bu gün düzgün qidalanma mədəniyyəti itirildiyinə görə, xərçəng, şəkərli diabet, ürək-damar xəstəlikləri pik həddə çatıb. Ətli, yağlı xəmir xörəyini də düzgün tərzdə qəbul etməliyik. Mətbəximizin onlarla diyetik qidası unudulub. Mütləq yemək mentalitetimizi dəyişməliyik. 

Yer kürəsinin ehtiyatı da sonsuz deyil, bu gün israfa yol veririksə, deməli sabah mütləq ərzaq qıtlığı ilə üz-üzə qalacağıq. 

- Qida rasionumuzdan nələri çıxartmalıyıq?

- Birinci növbədə çörək, xüsusilə də zavod çörəyini. Ağ buğda unudan hazırlanan çörəyin ziyanlı olduğunu diyetoloqlar israrla iddia edirlər. Yeyiləndə də miqdarı gözləməliyik. Artıq çörək orqanizmdə mütləq şəkərə, artıq piyə çevriləcək. Diabet xəstəliyinin yaranma səbəblərindən ən başlıcası çörəyə aludə olmaqdır. Ölkədə günə 5-6 çörək yeyən ailə az deyil.  

İkinci ət və ət məhsullarını. Bizdə yağlı ətin istifadəsinə geniş yer verilir, qədərindən çox ətli qida yeyirik. Bir dəfə belə məlumat eşitmişdim ki, Bakıda günə 5 min qoyun kəsilir, yəni sakinlər günə beş min qoyun yeyir, bunun mal əti, toyuğu, balığı da var.  Qırmızı ət bir çox xəstəliyin, o cümlədən xərçəngin müxtəlif növünün baiskarıdır. İnsan orqanizmi ət yeməyə uyğunlaşmayıb, onu mütləq uzun müddət bişirməliyik. Artıq yeyiləndə ciddi problemlərə yol açır. Həm də həddən artıq yağlı yemək yeyiriksə, heç olmasa yanında turşudan, sumaqdan, pul bibərdən istifadə olunması məsləhətdir. Onlar yağın təsirini azaldır.

Üçüncü şəkəri. Biz millət olaraq şəkəri az qala çörək kimi yeyirik. Onsuz da bir çox qidanın, əsas da meyvə-tərəvəzin tərkibində şəkər var. Şəkərlə zəngin qidalarla yanaşı orqanizmi qənd, şəkər tozuyla da əlavə yükləyirik. Azərbaycan meyvə qurusu ilə zəngin ölkədir. Kilosu 10-15 manatlıq şirniyyat məhsuluna pul verməkdənsə, kilosu 4-5 manatlıq təbii meyvə qurusu almaq daha məqsədəuyğundur. 

Nəhayət, qida rasionundan çıxarmalı olduğumuz məhsul un məmulatıdır. 

- Sağlamlıq devizləriniz hansıdır?

- Birinci devizim qida savadlılığının artırılmasına söykənir. Hər zaman dönə-dönə vurğulayıram: “Biz marketə ya lupa, ya da lupa proqramını telefona əlavə etməklə  getməliyik”. Qidanın tərkibi barədə məlumatı oxumaq üçün. Cəmiyyətin əksəriyyəti mağazada satılan qidanın tərkibindəki konservantlardan xəbərsizdir. Yediyimiz kimyəvi qatqıları araşdırsaq, yəqin kilolarla ölçülər. Orqanizmi tədricən zəhərləyirik.   

İkinci devizim islam ənənələrindən qaynaqlanan “masaya aclıq duymadan yaxın gəlmə, süfrədən yarıtox qalx” kəlamına bağlıdır. İnsan tam doyana qədər yeməməlidir. Doyana qədər yedikdə, mədə-bağırsaq sistemi ciddi yüklənir, nəticədə həzm prosesi çox ləng gedir. Bu da bir çox xəstəliyə yol açır.  

Üçüncü devizim yuxarıda qeyd etdiyim bir çox qidanın rasiondan çıxması ya da maksimum azalmalsına əsaslanır. 

Dördüncü sağlamlıq prinsipi maksimum hərəkətdə olmaqdan qaynaqlanır. Bir çoxu hərəkət deyəndə idman etməyi, bədən yığmağı başa düşür. Amma bu, belə deyil. İdman etmək insanın olduqca çox enerjisini alır, bunun da sağlamlığı o qədər də xeyri yoxdur. Yarışa hazırlanan idmançını çıxmaq şərtilə, digərlərinin idmana çox vaxt ayırmasını düzgün hesab etmirəm. Oturaq işdə çalışanlar mütləq gün boyu 5-7 min addım atmalıdır. Gücü, vaxtı olan kəslər o qədər də uzaq olmayan məsafəyə ictimai nəqliyyatla yox, piyada getməli, liftin əvəzinə ayağına güc verməlidir. Bağda-həyətdə gəzişmək də faydalıdır. 

Beşinci deviz insanın təbiətlə vəhdətinə söykənir. Məsələn, mən hər il ağac əkməyi özümə borc bilirəm. Bununla dünyaya xeyir verdiyimi düşünürəm. Həmçinin bağımda, həyətimdə maksimum yaşıllıq yaratmaqla məşğulam. Ətrafımızda nə qədər ağac, gül, yaşıllıq olacaqsa, bir o qədər təmiz oksigen qəbul edəcəyik. 

- Siz vegetariansız. Bu cür yaşam tərzi seçmək Azərbaycan mühitində çətinlik yaradırmı?

- Bəşəriyyət heç bir zaman indiki qədər ət yeməyib. Ov ovlayan ovladığını, mal-qara saxlayan isə artıq qalan heyvanı yeyib. Konveyer üsulu ilə bu qədər ət məhsulu yetişdirmək ənənəsi müasir texnologiyanın hesabına baş verib. Bu qədər ət nə gəzirdi? 

Uzun illər düşünüb, analiz apardıqdan sonra vegetarian olmaq qərarına gəldim. Ətlə zəngin qidanı yeyəndə özümdə həm ağırlıq, həm də içimdə izah edə bilmədiyim aqressiya duyurdum. Səbəbini heç cür tapa bilmirdim. 

Sonra internetdə vegetarian yaşam tərzi ilə bağlı bilgi əldə etdikdən sonra içimdəki aqressiyanın səbəbini öyrəndim. Müasir dünyada heyvan heç də azad şəraitdə ot otlamır, darısqal fermada böyüdülür. Tez əmələ gəlməsi üçün qidasına onlarla kimyəvi dərman qatılır, bədəninə antibiotik yeridilir. Heyvan daim stress vəziyyətdə yaşayır, ətin dadından, tərkibindən danışmaq mənasızdır. Başdan-ayağa zəhərdir. Doğru kəsim olmadıqda, ətin tərkibinə lazımsız hormonlar da daxil olur. Belə əti yeyən insanda istər-istəməz aqressiya yaranır. Çətinliyim az deyil, toya nadir halda gedirəm, amma elə ac gedib, ac da qayıdıram (gülür).

- Vegetarian menyusundan nəyi bəyənirsiniz?

- Göbələklə bişirilən xörəklərə üstünlük verirəm. Gül kələmi sevirəm, imkan varsa, hər gün göyərti, qoz-fındıq, kətan toxumu yeyirəm. Bəzən mənim üçün yalançı, yəni ətsiz dolma bişiriləndə, çox sevinirəm. 

- Adətən kişilər aşpazlıqda qadınları üstələyir. Vegetarian olaraq mətbəxdə özünüzü sınamısızmı?

- Əslində hər növ yeməyi bişirə bilirəm. Sadəcə iş qrafikim mətbəxdə vaxt keçirməyə imkan vermir. Bəzi işlər mənə zövq verir. Xüsusi metodla çay dəmləməyi sevirəm, müxtəlif ədviyyə, ot qurusu əlavə etməklə yeni dadda bir məhsul alıram. Bəzi gülləri, otları özüm qurudub sonra çaya əlavə edirəm.  Yeməkdən dovğa bulamağı bacarıram, yaxşı alınır.  

- Bu gün sağlamlığa zərərli vasitələrdən biri də kompüter, planşet, telefonlardır. Onlardan necə qorunursunuz?

- Kompüter, telefon mənim üçün bir vasitədir. Onlardan yalnız biliyimi artırmaq üçün istifadə edirəm. Oxumalı olduğum elektron kitab, baxacağım sənədli, bədii film yoxdursa, istənilən texniki qurğudan uzaq oluram. Uzun illərdir smartfonumda oyun yoxdur. İstisna yalnız xarici dildə olan krossvord oyunudur, onu da dil bilgimi artırmaq üçün istifadə edirəm. 

- Sonda nə demək istərdiniz?

- Allah insana nə qədər ömür veribsə, onu sağlam yaşamalıdır. Nəfsinə qalib gəldiyi halda həyatda sağlam yaşayacaq. Nəfsi ona qalib gələcəksə, insan xəstəlik taparaq, yaxınlarına əziyyət verməklə ömrünü yola verəcək.

Abdulla İsmayıloğlu 

GundemXeber.az