Natiq Cəfərli: “Son 10-15 ildə, demək olar ki, heç bir ciddi dəyişiklik müşahidə edilməyib”

Vahid Məhərrəmov: “Son 5 ildə heç bir iş görülməyib, ümumiyyətlə ortada ürəkaçan, ümidverici heç nə yoxdur”

“Bu gün əmək qabiliyyətli əhalinin tən yarısı işsizdir”

“2005-2006-cı illərdə regionların xarici ticarətdəki payı təqribən 10 faizə yaxın idisə, bu gün 8,5 faizdir”

“İqtisadi İnkişaf Nazirliyi və hökumətin iqtisadiyyatla məşğul olan bloku bu məsələ haqqında ciddi düşünməlidir, çünki onların təqdim etdiyi rəqəmlərlə reallıq arasında ciddi təzad mövcuddur”

“Azərbaycan Respublikası regionlarının 2014-2018-ci illərdə sosial-iqtisadi inkişafı Dövlət Proqramı” çərçivəsində 24,2 milyard manat vəsait sərf olunub”.

Bunu iqtisadiyyat naziri Şahin Mustafayev yanvarın 29-da Bakıda keçirilən “Azərbaycan Respublikası regionlarının 2014-2018-ci illərdə sosial-iqtisadi inkişafı Dövlət Proqramı”nın icrasının yekunlarına həsr olunan konfrans çərçivəsində sahibkarlarla aparılan müzakirələr zamanı söyləyib.

Nazir əlavə edib ki, proqram üzrə sahibkarlığın inkişafı üçün dövlət başçısı tərəfindən xeyli sayda sərəncamlar imzalanıb, onlara bir sıra güzəştlər tətbiq edilib.

Nazirin bu bəyanatı cəmiyyətdə xeyli suallar doğurub. Məsələn, bu 5 ildə 24, 2 milyard manat hara və hansı işlərə xərclənib? Əgər nazirin söylədikləri doğrudursa, nədən ölkədə iqtisadi inkişafın işartıları belə yoxdur? Nədən qeyri-neft sektorunda heç bir irəliləyiş yoxdur? Nədən ölkədə işsizlərin sayı azalmır, əksinə artır?

Azərbaycanın illik dövlət büdcəsi yuvarlaq götürsək 20 milyard manatdır. Bunun 70 faizini neftdən gələn gəlir, qalan 30 faizini isə Gömrük Komitəsindən, Vergilər Nazirliyindən, eləcə də digər dövlət qurumlarından, idarə və müəssislərdən və s. daxil olan verglər təşkil edir. Belə olan halda, bəs iqtisadiyyatın inkişafı üçün ayrılan milyardlar hara gedir? Yəni, bu qədər vəsaitdən büdcəyə niyə cəmi 1-2 faiz gəlir daxil olur, bəs yerdə qalan pul necə olur?

“Ya son 5 ildə az qala 25 milyarda yaxın vəsait qeyri-effektiv xərclənib, yəni, qarşıya qoyulan məqsədə çatmaq olmayıb, ya da həmin vəsaitin sərf edildiyi istiqamətlər doğru seçilməyib deyə, bunun iqtisadi səmərəsini görə bilmirik”

Bu və digər suallara cavab almaq üçün iqtisadçı-ekspertlər Natiq Cəfərli və Vahid Məhərrəmova müraciət etdik.

Natiq Cəfərlinin sözügedən məsələyə münasibəti belə oldu:

“Əslində, istənilən makro-iqtisadi göstəriciləri ölçmək üçün bəlli indekatorlar var. Azərbaycan iqtisadiyyatının inkişafında regionların payını ölçmək üçün isə əsas 3 indikatordan istifadə olunur. Bunlar - xarici ticarətdəki, yəni ixracatdakı pay, ümümdaxili məhsulun yaradılmasındakı pay, bir də büdcənin formalaşdırılmasındakı paydır. Hər üç göstəriciyə görə, son 10-15 ili götürsək, demək olar ki, heç bir ciddi dəyişiklik müşahidə edilmir. Bəzi hallarda neft sektorunun üstünlüyünü də müşahidə edirik. Misal üçün, 2005-2006-cı illərdə regionların xarici ticarətdəki payı təqribən 10 faizə yaxın idisə, bu gün 8,5 faizdir. Yəni təqribən 91,5 faiz Bakının və Abşeron rayonunun payına düşür.

Ümumdaxili gəlirin formalaşmasında isə regionların payı 6-7 faizi keçmir. O cümlədən büdcənin formalaşmasında regionların payı yenə təqribən 7 faiz civarındadır. Yəni artıq, qeyd etdiyim kimi, bütün makro-iqtisadi göstəricilərə görə, əsas üstünlük Bakı və Abşeron yarımadasındadır.

Buradan belə bir nəticəyə gəlmək olar ki, ya son 5 ildə az qala 25 milyarda yaxın vəsait qeyri-effektiv xərclənib, yəni qarşıya qoyulan məqsədə çatmaq olmayıb, ya da həmin vəsaitin sərf edildiyi istiqamətlər doğru seçilməyib deyə, bunun iqtisadi səmərəsini görə bilmirik.

“Ya həmin vəsaitin xərclənməsində ciddi pozuntular, korrupsiya faktları olub, ya da prioritetlər doğru seçilmədiyinə görə, sərf edilən maddi vəsait iqtisadi aktivliyə müsbət təsir göstərməyib”

Bu qədər vəsaitin xərclənməsi, ilə təqribən 5 milyard vəsait düşür, kifayət qədər problemlərin həllində mühüm rol oynaya bilərdi. Sözügedən vəsait işsizliyin aradan qaldırılmasında, regionların iqtisadi inkişafındakı aktivliyin yüksəlməsində, ümumdaxili məhsulun formalaşmasında, xarici ticarətdə, büdcənin formalaşmasında regionların payının artmasında mühüm rol oynamalı idi.

Amma təəssüf ki, sadalananların heç biri baş verməyib. Demək, ya həmin vəsaitin xərclənməsində ciddi pozuntular, korrupsiya faktları olub, ya da prioritetlər doğru seçilmədiyinə görə, sərf edilən maddi vəsait iqtisadi aktivliyə müsbət təsir göstərməyib.

İqtisadi İnkişaf Nazirliyi və hökumətin iqtisadiyyatla məşğul olan bloku bu məsələ haqqında ciddi düşünməlidir, çünki onların təqdim etdiyi rəqəmlərlə reallıq arasında ciddi təzad mövcuddur”.

“Yanvarın 19-da gerçəkləşən mitinq ölkə vətəndaşları arasında narazılığın getdikcə artdığını əyani surətdə göstərdi...”

İqtisadçı-ekspert Vahid Məhərrəmov da sözügedən məsələ ilə bağlı həmkarlarının fikirlərini təsdiqlədi və qeyd etdi ki:

“Azərbaycan Respublikası regionlarının 2014-2018-ci illərdə sosial-iqtisadi inkişafı Dövlət Proqramı” ilə bağlı geniş analitik yazım var. Hökumətin iqtisadi inkaş sahəsinə ayırdığı maliyyə resursları demək olar ki, istehsalda hansısa bir artıma gətirib çıxarmadı. Yeni iş yerləri yaranmadı, əmək haqları artırılmadı, əksinə bu müddət ərzində əmək haqları azaldılıb, 580 dollardan 318 dollara enib.

Kənd təsərrüfatına qoyulan kredit resurslarının həcmi dollar ifadəsində 4 dəfə, manat ifadəsində isə 2 dəfə azalıb. Bu da ümumilikdə bir çox sahələrdə ciddi problemlər yaradıb. Misalçün, kartof istehsalı azalıb, taxıl istehsalında heç bir artım müşahidə olunmur, ət və süd məhsullarının istehsalında artım olmayıb, ölkəyə məhsul idxalının səviyyəsi artıb (2014-2018-ci illər ərzində ət idxalı 2 dəfə, süd məhsullarının idxalı isə 4 dəfə artıb, ölkədədaxili istehsal hesabına ətə olan tələbatın 38, südə olan tələbatın isə 60 faizi ödənir). Yəni ayrılan vəsait real sektora deyil, gəlir gətirməyən sahələrə xərclənib, üstəlik külli miqdarda yeyintiyə yol verilib.

Xatırlayırsınızsa, həmin müddətdə rayonların icra başçılarının yerdəyişməsi həyata keçirildi, eyni zamanda bir sıra park və küçələr abadlaşdırıldı, Heydər Əliyevin xatirəsinə ucaldılan abidələrin ətrafında təmir işləri aparıldı.

Rayon fəalları ilə, mütəxəssislərlə söhbətlərimizdən bilirik ki, bölgələrdə aparılan təmir və abadlaşdırma işləri əslində yerli sahibkarların şəxsi vəsaiti hesabına görülüb. Həmin işlər üçün ayrılan vəsaitin bir hissəsi yerli məmurlar tərəfindən mənimsənilib, digər hissəsi isə mərkəzə qaytarılıb.

“Ölkədə 3 milyona yaxın işsiz vətəndaş var. Bu isə o deməkdir ki, əmək qabiliyyətli əhalinin tən yarısı bu gün işsizdir”

Yanvarın 19-da gerçəkləşən mitinq ölkə vətəndaşları arasında narazılığın getdikcə artdığını əyani surətdə göstərdi, ayın 26-na planlasşdırılan mitinqə isə daha çox insan toplaşacaqdı. Bu onunla bağlıdır ki, ölkədə işsizlərin sayı artıb, əhalinin alıcılıq qabiliyyəti kəskin şəkildə aşağı düşüb, bundan əlavə də bir çox problemlər var.

Əgər adıçəkilən maddi vəsait real sektora yönləndirilsəydi, bunun faydası olardı, qoyulan pul maliyyə artımına səbəb olardı. Amma bu gün bunu müşahidə etmirik.

Neçə illərdir eşidirik ki, Azərbaycanda işsizlik səviyyəsi 5 faiz həddindədir. Amma bu reallığı əks etdirmir. Belə ki, artıq qeyd etdiyim kimi, ölkədə yeni iş yerləri yaradılmayıb, tikinti sektorunun fəaliyyəti ümumiyyətlə dayandırılıb, bunun nəticəsində də gur işsizlər ordusu yaranıb.

Dövlət Statistika Komitəsinin məlumatına əsaslanaraq apardığımız hesablamalar göstərir ki, ölkədə 3 milyona yaxın işsiz vətəndaş var. Yəni əmək qabiliyyətli əhalinin tən yarısı bu gün işsizdir (rəsmi məlumata görə, ölkədə təxminən 6 milyon 700 min əmək qabiliyyətli insan var).

“Yaradılan aqroparkların əksəriyyətinin sahibi Prezident Aparatında çalışan şəxslərdir. Sözügedən mərkəz və parkların inşası isə dövlət büdcəsinin hesabına həyata keçirilir”

Dövlət strukturlarında çalışan məmurlar özləri üçün yeni müəssisələr yaradıblar, amma bu gün həmin müəssisələr də işləmir. Məsələn, aqrar sahə ilə bağlı bəzi mərkəzlər, aqroparklar yaradıblar və onlara külli miqdarda maliyyə vəsaiti ayırıblar. Həmin mərkəzlərin, aqroparkların əksəriyyətinin sahibi Prezident Aparatında çalışan şəxslərdir, sənədləşmə isə həmin şəxslərin yaxın qohumlarının adlarına aparılıb. Sözügedən mərkəz və parkların inşası isə dövlət büdcəsinin hesabına həyata keçirilir. Bu insanlar öz bizneslərini genişləndirmək üçün geniş torpaq ərazilərini ələ keçiriblər, həmin ərazilərdə suvarma işləri (su kanallarının tikintisi, artezian quyularının qazılması və s.) dövlət büdcəsindən maliyyələşdirilib.

“Gəlir gətirən sahə - fabriklər, zavodlar və digər istehsalat müəssisələridir. Amma ölkədə isə heç bir istehsalat müəssisəsi yaradılmayıb”

Bir də, artıq qeyd etdiyim kimi, hər il lazım oldu-olmadı, ölkə ərazisindəki Heydər Əliyev adına mərkəzlər, parklar abadlaşdırılır, yenidən qurulur. Bildiyimiz kimi, bu xərc aparan sahədir, gəlir gətirən sahə deyil. Gəlir gətirən sahə fabriklər, zavodlar və digər istehsalat müəssisələridir. Ölkədə isə heç bir istehsalat müəssisəsi yaradılmayıb. Aqroparklarsa, artıq qeyd etdiyim kimi, yüksək vəzifəli məmurlara məxsusdur və bu gün fəaliyyət göstərmirlər. Yalandan ümid verirlər ki, nə vaxtsa fəaliyyətə başlayacaqlar, amma ordan xalqa heç bir xeyir gələn deyil, çünki bu şəxsi biznesdir. Biznes sahiblərinin məqsədi isə ucuz insan əməyi sayəsində varlanmaqdır.

“Son 5 ildə ortada heç bir iş görülməyib, ümumiyyətlə ürəkaçan, ümidverici heç nə yoxdur, belə getsə, heç olmayacaq da”

Nəticə olaraq demək istəyirəm ki, 5 ildə heç bir iş görülməyib, ümumiyyətlə ortada ürəkaçan, ümidverici heç nə yoxdur, belə getsə, heç olmayacaq da. Çünki gələcək inkişafın əsası qoyulmayıb. Bu gün ölkəmizdə çox ciddi problemlərdən biri suvarma suyu ilə bağlıdır. Uzun müddətdir həllini tapmayan bu problemin aradan qaldırılması üçün, suvarma suyuna olan tələbatın tam ödənilməsi, yəni mərkəzləşdirilmiş qaydada vahid suvarma sisteminin yaradılması üçün (hər bir fermer öz təsərrüfatında bir düyməni basmaqla öz ərazisində suvarma işini vaxtlı-vaxtında həyata keçirəcəkdi) 4 milyard dollar kifayətdir. Bunu apardığımız dəqiq hesablamalara əsasən deyirəm.

“Pulu siliblər, bahalı texnika adı ilə ucuz texnikanı sənədləşdiriblər”

Bundan əlavə, texniki təminatla bağlı da heç bir iş görülməyib. Ölkəyə bahalı texnika gətiriblər, amma bu gün aqrolizinə gedib baxsaz, görərsiz ki, həmin texnikanın əksəriyyəti işlək vəziyyətdə deyil. Bir hissəsinin ehtiyat hissəsləri kimlərəsə satılıb, bir hissəsi isə tam qaydası ilə istifadə olunmur. Yəni pulu siliblər, bahalı texnika adı ilə ucuz texnikanı sənədləşdiriblər. Bu sahədə də külli miqdarda yeyintiyə yol verilir. Dəfələrlə təklif etmişik ki, aqrolizinq ləğv edilsin, müstəqil bizneslə məşğul olan adamlar, özəl şirkətlər müxtəlif ölkələrdən texnika gətirib, burda həm satışını həyata keçirsinlər, həm də xidmət göstərsinlər. Bu işi icra edən bir neçə şirkət olsa, onların arasında yaranan sağlam rəqabət kənd təsərrüfatının və müxtəlif istehsal sahələrinin inkişafına əlverişli zəmin yaradar. Qiymətlər də əlçatan olar.

Sonda bir məsələni də xüsusi vurğulamaq istəyirəm. Adıçəkilən dövlət proqramında nəzərdə tutulmuşdu ki, Azərbaycanın milli valyutasının dəyərdən düşməsinə imkan verilməsin və qeyd edilmişdi ki, yalnız bu halda real sektor inkişaf edə bilər. Amma bildiyimiz kimi, bu müddət ərzində 2, 2 dəfə dəyərdən düşdü. Bu da bir daha həmin proqramın özünü doğrultmadığını təsdiqləyir”.