2023-cü ildə Ermənistana köçən Qarabağ erməniləri geriyə qayıtmaqla bağlı əvvəllər səsləndirdikləri konsepsiyanı dəyişiblər.

Qarabağ ermənilərinin ictimai təşkilatlarının rəhbərləri son vaxtlara qədər rəsmi Bakının qarşısında qəbul edilməsi mümkün olmayan tələblər irəli sürürdülər: Azərbaycan qüvvələri Qarabağdan çıxmalıdır, onlara müstəqillik statusu verilməlidir və yalnız bundan sonra beynəlxalq təhlükəsizlik zəmanəti altında regiona qayıda bilərlər. Fevralın 22-dən isə Ermənistanın keçmiş xarici işlər naziri, “Dağlıq Qarabağ xalqının fundamental hüquqlarının müdafiəsi komitəsi”nin rəhbəri Vardan Oskanyanın təklifindən doğan yeni konsepsiya ortaya atılıb.

Oskanyan “Azadlıq” radiosunun erməni xidmətinə müsahibəsində bildirib ki, “Dağlıq Qarabağ-ATƏT və ya Dağlıq Qarabağ-BMT səviyyəsində müvəqqəti, keçid xarakteri daşıya biləcək birgə administrasiya olarsa”, evlərini tərk etmiş insanlar geri qayıdacaqlar.

Oskanyan təklif edir ki, Dağlıq Qarabağla Azərbaycan arasında danışıqlar aparılsın və bunun nəticəsində tərəflər ermənilərin taleyi ilə bağlı problemin həllinə başlayacaqlar.

“Mən muxtariyyət statusundan və ya başqa statusdan danışmıram. Gələcəkdə xalq buna özü qərar verəcək. Ermənistan hakimiyyəti bunu öz gündəliyinə salmağa borcludur, çünki bu adamlar məhz onların səhvi ucbatından indiki vəziyyətə düşüblər. Dağlıq Qarabağ onların səhvi nəticəsində itirilib. Onlar ermənilərin Dağlıq Qarabağa qayıtması tələbini təbliğ etməyə borcludurlar. Dediyim kimi, Ermənistan hakimiyyəti Dağlıq Qarabağın sovet dövründə olduğu formada muxtariyyət statusu məsələsini bundan əvvəl qaldırsaydı, bu gün vəziyyət başqa cür olardı”, – Oskanyan bildirib.

Beləliklə, keçmiş nazir yeni plan irəli sürür: əvvəlcə ermənilərin beynəlxalq qüvvələrin təhlükəsizlik zəmanəti ilə Qarabağa qayıtması. Sonra ermənilərin Azərbaycandakı statusu ilə bağlı danışıqlar aparılması; bu zaman Qarabağ ermənilərinin Azərbaycandan müstəqilliyi ilə bağlı heç bir şərt qoyulmur.

“Hətta Azərbaycan ermənilərin Dağlıq Qarabağa qayıtmasından danışır, baxmayaraq ki, onlar bunu bir qədər fərqli şəkildə görürlər. Geri qayıtmaq hüququ var və diplomatik iş aparmaqla, ermənilərin orada  özlərini təhlükəsiz hiss etmələri üçün təminatlar əldə etmək mümkün olacaq. Ermənistan hakimiyyəti bu işi öz üzərinə götürsəydi, o zaman ideyanın reallaşma ehtimalı 60-70% səviyyəsində olardı. Belə dəstək olmasa, bu ehtimal 50%-dən aşağıdır”, – deyə sabiq nazir qeyd edib.

Rəsmi Bakı ermənilərin Qarabağa qaytarılmasının mümkünlüyü ilə bağlı şərtlərini dəfələrlə bəyan edib: ermənilər, xüsusi hüquqların verilməsi istisna olmaqla, Azərbaycan vətəndaşlığını almaq və azərbaycanlıların müasir Ermənistandakı tarixi yaşayış yerlərinə paralel qayıtması şərti ilə, Qarabağa qayıda bilərlər.

Xatırladaq ki, Ermənistan tərəfinin məlumatına görə, 2020-2023-cü illərdə Qarabağı 120 min erməni tərk edib.

Keçmiş nazirin təklif etdiyi plan nə dərəcədə realdır? Onun təsvir etdiklərinin həyata keçirilməsi texniki cəhətdən mümkündürmü? Digər tərəfdən, Qarabağ ermənilərinin qayıtması üçün belə bir layihənin həyata keçirilməsi indiki şəraitdə və rəsmi Bakının səsləndirdiyi şərtlər daxilində nə dərəcədə realdır? 

Cənubi Qafqaz ölkələrindən olan analitiklər məsələ ilə bağlı fikirlərini bizimlə bölüşüblər. Onlar Oskanyanın planını müxtəlif nöqteyi-nəzərdən qiymətləndiriblər, amma sonda ortaq nəticəyə gəliblər.

Erməni media eksperti Akop Karapetyan ilk növbədə qeyd edir ki, Qarabağ ermənilərinin özləri “ictimai” adlanan bu təşkilatları qanuni seçilmiş nümayəndələri hesab ediblər və edirlər.

“Onların adıçəkilən komitəni də özlərinin qanuni nümayəndəsi hesab edib-etmədiklərini bilmirəm. Hesab edirəm ki, bu, konkret təşkilatın və ya şəxsin bəyanatlarının əsl mənasını anlamaq üçün vacib məqamdır.

O ki qaldı Dağlıq Qarabağ ermənilərinin bəyan etdiyi prioritetlərin dəyişməsinə, hesab edirəm ki, burada məntiq sadədir. Dağlıq Qarabağ erməniləri öz evlərində yaşadıqları bir vaxtda təhlükəsizlik və hüquqlarının müdafiəsi məsələsi onlar üçün hər şeydən üstün idi. 2023-cü ilin sentyabrında evlərini məcburi tərk edəndən sonra təhlükəsiz qayıtmaq məsələsinin ön plana çıxması məntiqlidir. Xüsusən də demək olar ki, hər gün sosial şəbəkələrdə və KİV-də Stepanakertdə (Xankəndi – red.) və ya digər şəhər və kəndlərdə təkcə memarlıq abidələrinin deyil, həm də erməni mədəniyyəti xadimlərinə həsr olunmuş heykəllərin söküldüyünü, orta əsr kilsələrinin necə kütləvi şəkildə ermənilərə məxsusluqdan çıxarıldığını görürlər. İstifadə etdiyim “məcburi tərk etdilər” ifadəsinin təbliğata bənzəməməsi üçün sadəcə onu qeyd etmək istəyirəm ki, beynəlxalq hüququn məlum normalarına əsasən, insanların təhlükəsiz yaşaması üçün fiziki təhlükəsizlik zərurətindən əlavə, öz dil və mədəni kimliyinin qorunub saxlanması, habelə digər demokratik azadlıqların (söz azadlığı, seçim azadlığı və s.) təmin edilməsi təminatları var. Hazırda elə bir vəziyyət yaranıb ki, beynəlxalq təşkilatların demək olar ki hamısının yekdil rəyinə görə, Bakı öz vətəndaşlarının demokratik hüquq və azadlıqlarını təmin etmir”, – Karapetyan hesab edir.

Onun sözlərinə görə, müxtəlif universal reytinqlərə görə, Azərbaycan demokratiya məsələlərində sonuncu yerlərdədir, “Dağlıq Qarabağ Respublikası isə faktiki mövcud olduğu onilliklərdə eyni sahələrdə daha yaxşı nəticələr göstərib”. Dağlıq Qarabağ ermənilərinin Azərbaycanın yurisdiksiyası altında yaşamaq perspektivlərindən danışan Karapetyan ilk növbədə bir məsələni diqqətə çatdırır:

“Azərbaycanda ümumən ermənilərə qarşı mənfi münasibəti bir kənara qoysaq belə, insanlar belə bir sual verirlər: bu ölkədə hər kəsin hüquqları təmin olunmursa, Bakı bizim hüquq və azadlıqlarımızı necə təmin edə bilər?”

Ekspert Qarabağ ermənilərinin qayıtması layihəsinin həyata keçirilməsinin nə dərəcədə mümkün olduğu sualına cavabını yekunlaşdıraraq, deyir: “Birbaşa cavab verəcəyəm ki, indiki şəraitdə və rəsmi Bakının hazırkı ritorikası ilə bu mənə mümkün görünmür“.

Azərbaycanlı politoloq və ictimai xadim Zərdüşt Əlizadə xatırladır ki, çox praqmatik rus atalar sözü var: “Lojku v obed” (tərcüməsi: qaşığı nahar vaxtı vermək lazımdır. Mənası: hər şeyi vaxtında etmək lazımdır – red.).

“Əgər nahar vaxtı qaşığınız yoxdursa, nahar edə bilməyəcəksiniz. Nahardan sonra qaşıq lazım deyil. “Oskanyan planı”nı oxuyandan sonra bu ifadə yadıma düşdü”.

Əlizadə qeyd edir ki, ömrünün son 30 ilini Qarabağ probleminin sülh yolu ilə həllinin axtarışına həsr edib və münaqişənin həllinin bütün variantları ilə tanışdır.

“Tarix sübut etdi ki, təəssüf, hərbidən başqa heç bir variant işə yaramadı. Bəzi variantları Ermənistan tərəfi, bəzilərini isə Azərbaycan tərəfi rədd edib. Hər iki tərəf qəbul etdiyi yeganə ideyaya, ermənilər öz müqəddəratını təyinetmənin prioritet olması ideyasına, azərbaycanlılar ərazi bütövlüyü ideyasına sadiq olduqlarını sübut etdilər”, – deyə Əlizadə qeyd edib. 

Ekspert hesab edir ki, demokratik çoxmillətli ölkələrdəki kimi beynəlxalq hüququn iki prinsipinin birləşdirilməsi nümunəsini ilk olaraq Ermənistan rədd edib. Onlar hesab edirdilər ki, bu, məğlub tərəfə qyeri-məqbul güzəşt olardı.

“Cənab Oskanyanın təklifi Azərbaycan üçün 2020-ci ilin sentyabr müharibəsindən əvvəl cəlbedici sayıla, ağlabatan güzəşt və güzəştə getmək istəyi kimi qiymətləndirilə bilərdi. Bəli, bu təklifdə birbaşa olmasa da, dolayısı ilə Azərbaycanın ərazi bütövlüyünü tələb etməyə haqqı olması və ikili idarəetmə ilə şərtlənən öz müqəddəratını təyinetmə hüququ etiraf edilir. Bunların hər ikisinin gələcəkdə mübahisə predmeti olacağı aydındır.

Cənab Oskanyanın xarici işlər naziri olduğu dövrdə Ermənistanın Azərbaycanın Qarabağ üzərində hüququnu ümumiyyətlə tanımaq istəməməsi ilə müqayisədə bu variant cəsarətli və yenilikçi yanaşma kimi görünür.

O zaman Ermənistan rəhbərliyinin düşüncəsi belə bir kompromis səviyyəsinə yüksəlmədi. Əksinə, onların düşüncəsi “qalib erməni ordusu” postulatı və Azərbaycanın Rusiyadan icazəsiz qeyri-ənənəvi addım atmaq iqtidarında olmadığına inam ətrafında fırlanırdı”.

Ekspertin fikrincə, indi vəziyyət kəskin şəkildə dəyişib və Azərbaycan cəmiyyəti Qarabağ ermənilərinə qayğının diktə olunduğu bu planı qəbul edə bilməyəcək.

“İdeyanın müəllifi onu bir qədər dəyişsə, 1988-ci ildəki azərbaycanlı qaçqınların Ermənistandakı evlərinə qayıtmaq hüququna dair bənd əlavə etsə, Azərbaycanın suverenliyinə toxunan “DQR+BMT və ya ATƏT hakimiyyəti” absurd idarəçilik dueti ilə bağlı müddəanı çıxarsa, mətnə Qarabağ və Zəngəzurun bütün sakinləri üçün insan hüquqlarının müdafiəsinin konstitusiya mexanizmləri haqqında bənd salsa, Xankəndi və Sünikdə Ermənistan və Azərbaycan konsulluqlarının açılması ideyasını daxil etsə, onda bir də gördünüz ki, artıq keçmiş münaqişə ətrafında çox gecikmiş, lakin prinsipcə kompromis transformasiyası ideyasını canlandırmaq qabiliyyətini qoruyub saxlamış dialoqa maraq yarandı”, – Əlizadə deyir.

Gürcü konfliktoloq, beynəlxalq əlaqələr üzrə doktor, Gürcüstan Texniki Universitetinin professoru Amiran Xevtsuriani hesab edir ki, Qarabağ ermənilərinin öz vətənlərinə qayıtması məsələsinin həlli indiki mərhələdə mümkün deyil və zaman keçdikcə daha da qeyri-real olacaq və əslində Qarabağın ermənisizləşdirilməsi prosesi gedir:

“Mənim bu qiymətləndirməm problemi müəyyən edən siyasi, tarixi və sosial amillərin məcmusuna əsaslanır. Yeri gəlmişkən, mən hələ regiondakı insanların evakuasiya edilməsindən əvvəl Ermənistan televiziyasına müsahibəmdə bu məsələ ilə bağlı kifayət qədər açıq bəyanat vermişdim, orada erməni tərəfinə belə taleyüklü qərar qəbul edərkən daha az emosiya nümayiş etdirmək təklifi ilə müraciət etmişdim. Mən birbaşa bildirdim ki, ermənilərin bölgəni belə kortəbii şəkildə tərk etməsi siyasi və tarixi baxımdan əsassızdır. Onlar həmişə gedə bilərdilər. Amma geri qayıtmaq ən çətin şey olardı. Və belə də oldu”.

Konfliktoloq hesab edir ki, Azərbaycan tərəfi ermənilərin geri qayıtmaması üçün hər şeyi edəcək.

“Yalnız axmaqlar düşünə bilər ki, bu yerlər insansız qalacaq. İllər sonra orada azərbaycanlılar məskunlaşacaq (Azərbaycanda bunun üçün kifayət qədər insan resursları var), erməni izi tamamilə yox olacaq.

Oskanyanın mövqeyinə gəlincə, bu, tamamilə absurddur. Bakı heç vaxt buna razı olmayacaq. O, qalib gəlib, əraziləri qaytarıb və ona orada heç bir vasitəçi lazım deyil”, – deyə Xevtsuriani yekunlaşdırır.(Pressklub)

Rauf Orucov