Əli Əlirzayev: “Qazın və elektrik enerjisi ilə bağlı açıqlanan norma düz deyil və az təminatlı ailələrə ciddi təsir göstərəcək”

İqtisadi məsələlər üzrə mütəxəssis, professor Əli Əlirzayev son günlər ABŞ dollarının bahalaşması, ölkədə mavi yanacaq və elektrik enerjisinin qiymətinin artması, iqtisadi durum və perspektivlər haqda fikirlərini açıqlayıb. Müsahibəni təqdim edirik.

- Mavi yanacağın və elektrik enerjisinin qiymətinin kəskin bahalaşdırılması üçün əsaslar varmı?

- Ölkədə dollar qalxır, bu da məhsulların qiymətini qaldırır və bu zaman qiymət şaxələnir. Hesablamalarıma görə, 1 ABŞ dollarının qiyməti 2,3 % artıb. Bu 23,3 % artan qiymət bütün məhsullarının qiymətinə təsir edəcək. Bu təbii prosesdir. Bunun qarşısını almaq üçün adətən ölkələr ya ixtisarları artırır, ya da özlərini bəzi məhsullarla təmin edirlər. Bunlar 1 günlük iş deyil. Əslində 3-5 il əvvəl bunu etməli idilər. İndi mümkün qədər gəlirləri artırmaq lazımdır. Sahibkar daha çox məhsul satmalıdır və ya əhali özünü məhsullarla təmin etməlidir. Məncə, bu aztəminatlı ailələrin vəziyyəti baxımından çox pidir. Mən uzun illərdir ki, sosial araşdırmalarla məşğulam. Tarif Şurası son qərarında insanları kateqoriyalara bölür. Bu əslində düzgün addım deyil. Təsəvvür edin ki, insan bazara gedir, eyni məhsulu satıcı ona 5 manat baha satır və arqumenti də budur ki, sən varlısan. Digərinə isə deyir ki, sən kasıb olduğun üçün 3 manata satacağam. Odur ki, Tarif Şurasının qərarının elmi əsası yoxdur. Bura alimləri dəvət edib müzakirələr aparmaq lazımdır. Məsələn, qeyd edilir ki, hər bir ailəyə ayda 250 kilovat saat elektrik enerjisi 7 qəpikdən satılacaq. Çünki əhalinin 72 % aylıq 250 kilovat saat elektrik istifadə edir. Əslində bu rəqəm hər bir ailə üzvünə tətbiq edilməlidir. Bəzən bir evdə iki ailə yaşayır və onların bir sayğacı olur. Həmçinin qərardan əvvəl demoqrafik vəziyyəti araşdırmaq lazımdır. Eləcədə illik 1500 kubmetr qaz norması. Bu doğru norma deyil və az təminatlı ailələr üçün heç nə verməyəcək.

- Az təminatlı ailələrin durumu çətinləşəcək?

- Əlbəttə. Bu zaman ailələr pulunu enerjiyə, qaza ödəməli olacaq. Məcbur olub qida məhsullarını az alacaq. İstehlakçının davranışı var. Düşünəcək ki, mənim üçün istilik, elektrik enerjisi vacibdir, nəinki ət, balıq yemək. Bu qərarın problemlər yaratması öz yerində, amma mexanizmin özü doğru deyil. Və bunu izah edə bilmirlər. Metodika düzgün deyil. Mən hesab edirəm ki, qiymət artımı zamanı xarici ölkələrlə müqayisələr aparmaq da doğru deyil. Çünki həmin ölkələrdə 2-5 min avro arasında əmək haqqı var. Bu gəlirlə qazı və işığın qiymətini artırmaq olar. Amma istehlak səbətinin bizdə olan səviyyədə belə qiymət artımları ədalətli görünmür. Həm də yeri gələndə qazı biz özümüz istehsal edirik və əhalimizə ucuz sata bilərik. Niyə bunu satmayaq? Üstəlik rəqəmlərdə deyirlər ki, əhalinin 62 % illik 1500 kub metr qaz, 72 % isə aylıq 250 kilovat saat elektrik

enerjisi istifadə edir. Ancaq bunu bəyan edəndə düşünmürlər ki, əhalinin 62 % həmdə kasıb həddində yaşayır, az təminatlı ailələrdir. Amma bizdə qeyd edilir ki, əhalinin 5-6 % kasıb həddədir. Bəs necə oldu ki, rəqəmlər belə artdı? Bir daha hesab edirəm ki, Taarif Şurasının əsaslandırılması doğru deyil. Qiymət qalxa bilər, bunu əsaslı izah etmək lazımdır. Burada söhbət dövlətin inhisarında olan məhsulların qiymətinin qalxmasından gedir. Əgər söhbət iqtisadiyyatın özəl sektorundan getsəydi yeni istehsalçılar, rəqabət və alternativ variantlar haqda düşünmək olardı. Amma indi deyirlər ki, biz alternativ variantları inkişaf etdirəcəyik? Hansı alternativ variantları? Hesab edirəm ki, benzində bahalaşacaq, çörək istehsalına çəkilən xərclər artacaq. Bütün məhsulların qiyməti ABŞ dollarının qiymətinin 2,3 % artmasına paralel olaraq orta hesabla bütün məhsulları 1,5 % bahalaşdıracaq.

- Son günlər xarici valyuta, ələlxüsus Amerika dollarının məzənnəsi durmadan qalxır. İndiki durumu təcrübəli iqtisadçı kimi necə qiymətləndirirsiniz?

- Dolların bahalaşması həm siyasət, həm də tələbatdır. Dollara olan tələbat artır. Çünki xarici iqtisadi əlaqələr genişlənir, başqa ölkələrə investisiya gedir.

İkincisi, manatın qiymətdən düşməsi və dolların bahalaşması psixoloji amil kimi insanlara təsir edir. Odur ki, bazara nə qədər dollar buraxırsansa, alırlar. Sən də istədiyin qədər dolları bazara buraxa bilmirsən. Dollar məhduddur. Dollar ya neftdən gələn, ya da başqa məhsulların istehsalı hesabına əldə olunan valyutadır. Odur ki, tələbat artdıqca qiymət də bahalaşır.

Əgər iqtisadiyyat inkişaf etsəydi və dollardan asılı olmasaydı, bu zaman dolların bahalaşması qorxulu olmayacaq və qiymətlərə də ciddi təsir göstərməyəcəkdi. Amma söhbət ondan gedir ki, indi dolların bahalaşması real iqtisadiyyata, alıcılıq qabiliyyətinə, əhalinin həyat səviyyəsinə təsir edir. Bax, bu məqam çox qorxuludur. Bizdə dollardan asılılıq çoxdur. Hazırda bu proses gedir və haradasa dayanacaq. Gərək dövriyyədə dollar ola ki, sən də onu satasan. Və ya ehtiyat fondlarından istifadə etməlisən. Fikrimcə, indiki situasiya yaxşı deyil və qorxuludur.

- Azərbaycan reallığında ABŞ dolları hansı həddə qədər bahalaşa bilər?

- Dəqiq resept demək olmaz. Bəzi mütəxəssislər hesab edir ki, 2 manata qədər qalxa bilər. Hazırda dollar yavaş-yavaş və qəpik-qəpik qalxır. Bir ildə dollar üç dəfə bahalaşıb. Mənə elə gəlir ki, bir qədər də bahalaşacaq.

- Proqnozunuz nədən ibarətdir?

- Məncə, bu ilin sonu və ya gələn ilin ilk aylarına qədər 1 ABŞ dolları 2 manata qədər qalxacaq. Mən bunu deməklə camaata qorxutmaq niyyətində deyiləm. Bir iqtisadçı kimi gedən meyli görürəm. Əgər dollar bu gün satılmırsa, sabah satılanda

dərhal alınacaq və qıtlıq yaranacaq. İş adamı dollar alır ki, gedib mal gətirsin. Tələbat artdıqca qiymət bahalaşacaq. Hər halda dolların qiymətində azalma müşahidə olunmayacaq. Azalma meyli olması üçün gərək hərraca dollar çıxarasan. Dolları da haradan alıb çıxaracaqsan? Başqa məhsullar hesabına ölkəyə dollar gəlmir, neftin qiyməti də ucuzlaşıb. Əvəzində ölkədən dollar gedir. Azərbaycan dollardan asılı ölkədir. Odur ki, bahalaşma tendensiyası gedəcək, dollar 2 manat ətrafında fırlanacaq.

- Azərbaycanda dollara tələbat nə qədərdir?

- Bunu müxtəlif kriteryalara əsasən demək mümkündür. Bir götürmək olar ki, Azərbaycandan nə qədər dolları sahibkarlar, investorlar aparır və ölkəyə mal gətirirlər. Azərbaycan iqtisadiyyatında əksər məhsulların heç olmasa 40-50 % dollarla alınır. Bu o deməkdir ki, Azərbaycanda satılan məhsulların hər birinin 40-50 % tərkibində dolların qiymətinin dəyişməsi təsir edəcək. Dikər proporsiya odur ki, investorlar axıb gedir başqa ölkələrə. Bu zaman buradan dollar aparırlar. Onlar dolları burada dəyişib apara bilər, orada qazandıqlarını isə həmin ölkəyə yatıra bilərlər. Bunların təsiri var. Bundan başqa, xarici ölkələrə turist kimi getmək bizdə inkişaf edib. Xarici ölkələrə getmə halları buna təsir edə bilər. Üçüncüsü, məndə fakt və statistika olmasa da, belə təsəvvür edirəm ki, gizli yollar ola bilər. Əvvəllər çox işlənilən sözlərdən biri də o idi ki, gizli iqtisadiyyat, çirkli pullar məsələsi var, bunlar başqa ölkələrə axır və orada əmanət kimi banklara qoyulur və s. Bütün bunlar kompleks təsir edəndə satılan məhsulların 50 % qədərinin ümumi həcmi qədər ölkənin dollar tələbatı var.

- Daha çox hansı sahələrdə qiymət artımı gözləyirsiniz?

- Əgər manat ucuzlaşacaqsa və dollar bahalaşacaqsa deməli qiymət artımı baş verəcək. Elə məsələnin qorxulu tərəfi bundadır da. Rusiyada deyirdilər ki, qoy dollar qalxsın, heç bizə lazım deyil. Bizdə də dollardan maksimum asılılıq olmasaydıq, deyərdik ki, dollar qalxsın. Uzağı kimə lazımdırsa tapıb alacaq. Ancaq iş ondadır ki, indi dollar hamıya lazımdır. Çünki dollarla alınıb gətirilən məhsullar əhalinin istehlakına təsir edir. Məsələn, quş, toyuq ətini biz istehsal edirik, amma bu məhsullarla əhalini tam təmin etmirik. Haradasa 40-50 % xarici ölkədən dollarla alırıq. Eləcədə buğda, dən, gübrə, texnika, texnologiyanı. Azərbaycan hansı kənd təsərrüfatı texnologiyası istehsal edir? Biz traktoru da xaricdən alırıq. Eləcədə taxta, şalban, metal gətirilir. Dolların iqtisadiyyata və qiymətə təsir etməməsi üçün ilk olaraq çalışmaq lazımdır ki, həmin məhsullar ölkədə istehsal və istehlak olunsun. Baxın, dolların qalxması Rusiya, Türkiyə və digər ölkələrə ciddi təsir etmir. Əlbəttə, bu ölkələrdə də qiymətlər dəyişə bilir, ancaq bunun real iqtisadiyyata təsiri olmur. Amma bizdə baxırsan ki, məhsul dollardan asılı deyil, amma qiyməti qalxır. Soruşanda məlum olur ki, bu məhsulun tərkibində dollarla alınan bir element var və odur ki, qiymət qalxır. Elə şeylər var ki, onların qiymətinin dəyişməmək üçün dövlətin siyasəti ola bilərdi. Məsələn, nəqliyyat, enerji, su, mavi yanacğın xərclərini azaltmaq yolu ilə dolların təsirini müəyyən

qədər kompensasiya etmək olar. Buna tənzimlənən iqtisadiyyat deyilər. Dövlət bu kimi məsələləri həll etməlidir.

- Dollar 2 manat olsa bahalaşma necə faiz olacaq?

- Hazırda 1 ABŞ dolları 1.71-1.75 arasındadır. Hər halda hərrac bu civardadır. Fikrimcə, bahalaşma 10-15 % ola bilər. Bunun üçün qabaqlayıcı tədbirlər görmək lazımdır. Qiymətlər dəyişəndə qiymətlərdən əhaliyə dəyən ziyanı müxtəlif yollarla kompensasiya etməlisən. Yəni əhalinin əmək haqları və ya gəlirləri artmalıdır. Sənaye, ərzaq, məişət avadanlıqlarının qiyməti qalxırsa, kənd təsərrüfatı məhsullarının da qiyməti qalxacaq. Bahalaşma bütün məhsullar üzrə şaxələnir. Elə məhsullar var ki, qiyməti daha çox qalxır, elə məhsul var ki, az miqdarda qalxır. Bu gün 20-22 qəpiyə istehsal olunan buğdanı gətirib 15 qəpiyə satan olmayacaq. Heç olmasa 30-35 qəpiyə satacaq ki, maya dəyərini ödəsin. Bu zaman da un məhsullarının qiyməti qalxacaq. Yəni bunlar bir-birilə sıx bağlı məsələlərdir.

Nemət Orucov

gundemxeber.az