İran-Azərbaycan münasibətlərində gərginliyin davam etməsinə baxmayaraq, iki ölkənin XİN başçılarının son təmasları müsbət hal kimi qiymətləndirilir. Yayılan məlumatlara görə, hətta İran xarici işlər nazirinin Azərbaycana səfəri də gözlənilir.

Hazırda gərgin olan münasibətlərin nə zaman qaydasına düşəcəyi bundan sonrakı proseslərdən asılıdır. Amma hələlik görünən odur ki, İran aqressiv və qeyri-konstruktiv yanaşmasından əl çəkmir, Azərbaycan isə haqlı olaraq, öz suveren hüquqlarının və ərazi bütövlüyünün qorunması xəttindən bir addım da geri çəkilmək fikrində deyil.

GundemXeber.Az politoloq Oqtay Qasımovun AzPolitika.info-nun əməkdaşı ilə İran mövzusunda müzakirəsini təqdim edir:

- Oqtay bəy, İran-Azərbaycan münasibətlərində gərginlik davam edir. Son olaraq, İran Xarici İşlər Nazirliyinin sözçüsü Səid Xətibzadə iddia edib ki, əllərində müharibə başlayan vaxtdan terrorçu qrupların Azərbaycan ərazisinə köçürülməsi ilə bağlı dəlil-sübut, hətta səs yazıları var. Bu iddiaları və Tehran-Bakı münasibətlərinin hazırkı durumunu necə xarakterizə etmək olar?

- Əslində münasibətlərin gərgin olmasının bir səbəbi var: İran dövlətinin Azərbaycana baxışı. İran dövlətinin rəsmi siyasəti ona əsaslanır ki, Azərbaycanın bir dövlət kimi varlığı, güclənməsi və inkişafı İranın təhlükəsizliyinə təhdiddir. Bunu da onunla əsaslandırırlar ki, Azərbaycanın artıq oturuşmuş dövlət kimi mövcudluğu və gücə çevrilməsi İranda yaşayan 30 milyondan artıq soydaşımız üçün cazibə qüvvəsi yarada və bu da İranın dövlət kimi gələcəyini təhdid altında saxlaya bilər. İranın bu baxışı və siyasəti Azərbaycanda hakimiyyətdə kimin olmasından asılı olmayaraq davam edəcək.

Belə gərginliklər 1992-1993-cü illərdə də olub. Bunun da əsas səbəbi Azərbaycan müstəqillik qazandıqdan sonra Tehranın ölkəmizə baxışı və Azərbaycanda özünün agentura şəbəkəsini yaratmasına dair fəaliyyəti idi. 1993-cü ilin qışında Bakıda Azərbaycan Milli Təhlükəsizlik Nazirliyinin əməliyyatı nəticəsində bir qrup İran casusu ifşa edilərək həbs olunmuşdu. Bu da o zaman iki ölkə arasında gərginlik yaratdı. Ondan sonrakı dövrdə İranın fəaliyyəti artdı.

Xüsusilə, 1994-cü ildə Azərbaycan torpaqlarının işğalı və bunun nəticəsində 1 milyona yaxın soydaşımızın qaçqın düşdüyü zaman İran müxtəlif təşkilatlar vasitəsilə humanitar yardım pərdəsi altında çadır şəhərciklərində yaşayan soydaşlarımız arasında iş aparırdı. Eləcə də Azərbaycanda müxtəlif şəxsləri və qrupları İslam Partiyası adı altında maliyyələşdirib təşkilatlandırmışdı. 1990-cı illərin ortalarında bu partiyanın rəhbərliyinin İranla əlaqələri üzə çıxarıldı və onun rəhbərlərinin bir hissəsi həbs edildi. İran 1994-cü ildə imzalanan neft müqavilələrinə qarşı idi, bunu gizlətmirdi. Sonrakı dövrdə Azərbaycan tərəfindən İrana müəyyən güzəştlər edildi, onlara müqavilədə iştirak təklif olundu və Tehran bununla razılaşdı. Lakin buna baxmayaraq, İran 2001-ci ildə Azərbaycanın hava sərhədlərini pozdu, İran hərbçiləri Xəzərdə geoloji kəşfiyyat işləri aparan neftçilərimizi təhdid etdi. Azərbaycan buna “Türk şahinləri”nin Bakıdakı uçuşları ilə cavab verdi.

Yəni İranın Azərbaycana münasibəti bu cürdür. İranın 30 ildir müstəqil olan Azərbaycandakı səfirliyinin üzərində “İranın Bakıdakı səfirliyi” ifadəsi yazılıbsa, bu, Tehranın Azərbaycana münasibətinin təzahürüdür.

Son gərginliklər fonunda Azərbaycan cəmiyyətinin İrandan soruşmaq istədiyi iki sual var: İran beynəlxalq hüquqa hörmət edirmi, əgər edirsə, Azərbaycanın müstəqil dövlət kimi varlığını qəbul edirmi?

İkincisi, Qarabağ beynəlxalq hüquqla Azərbaycanın təsbit edilən ərazisidir. Əlbəttə, bu gün Qarabağın müəyyən hissəsi rus sülhməramlılarının nəzarəti altındadır. Lakin İran yük avtomobilləri bizim icazəmiz olmadan həmin ərazilərdə nə gəzirlər, hansı fəaliyyətlə məşğul olurlar?

İranın 44 günlük müharibə zamanı tutduğu mövqe bizə görə yanlış olsa da, əslində 30 illik Tehran siyasətinin məntiqi davamı idi. Məhz bu siyasətinin nəticəsində regionda baş verən ciddi dəyişikliklərdən və proseslərdən kənarda qalması isə Tehranı narahat edib. Nəticədə Azərbaycanın real faktora çevrilməsi və dəyişikliklərin önündə olması İranı qıcıqlandırır.

Bugünkü gərginliyin səbəblərindən biri də İran daxilində müxtəlif qruplar arasında gedən siyasi mübarizədir. Bu gərginliyin yaradılması həm də ölkə daxilindəki siyasi və iqtisadi problemləri ikinci plana keçirmək cəhdidir. Bir neçə ay əvvəl İranın bir neçə vilayətində, ələlxüsus Xuzistanda əhali su və elektrik enerjisi çatışmazlığına görə böyük mitinqlər keçirdi. Bu da rejimi ciddi narahat edir.

Azərbaycan cəmiyyəti gözəl bilir ki, 44 günlük müharibə zamanı İran ərazisindən Ermənistana yüzlərlə yük avtomobilində silah-sursat, texnika, təchizat, yanacaq ötürülüb. İran Ermənistanla qardaş olduğunu da heç vaxt inkar etməyib. Əslində, İran 1990-cı ildə başlayan münaqişəyə beynəlxalq hüquq əsasında yanaşsa və sərhədlərini qapatsaydı erməni təcavüzü baş verməzdi və Ermənistan blokadaya düşərək ram olardı. Amma İran bunun tam əksini etdi. Beləcə, İran Ermənistan üçün nəfəslik oldu, onun çökməsinə imkan vermədi.

İndi isə İran İsrail dövləti ilə bizim əlaqələrimizi bəhanə edərək ciddi bəyanatlar səsləndirir. Eləcə də özünə Azərbaycana qarşı müttəfiq axtarışlarına çıxıb. Lakin bu cəhdlər uğursuz oldu. İran xarici işlər naziri son Moskva səfərində Rusiyadan istədiyini ala bilmədi. Əksinə, İrana diplomatik formada deyildi ki, bölgədə təxribat xarakterli təlimləri yolverilməzdir. İran hesab edir ki, Zəngəzur dəhlizi açılsa, blokadaya düşər, Türkiyəninsə türk cümhuriyyətlərilə əlaqələri güclənər ki, bu da perspektivdə Tehran üçün təhdiddir.

Yeri gəlmişkən, müharibədən sonra həm Bakı, həm də Ankara İrana “3+3 formatı”nda əməkdaşlıq təklifi etdi. İran əvvəlcə buna maraq göstərsə də, sonradan fərqli mövqe nümayiş etdirdi. Hətta Zəngəzur dəhlizinin açılmasına Ermənistanın müqavimət göstərməsinin bir səbəbi də İrəvanın İran tərəfindən qızışdırılmasıdır. Amma qorxunun əcələ faydası yoxdur.

- İranın xarici işlər nazirinin bu ayın 16-da Bakıya səfər edəcəyinə dair məlumatlar yayılır. Sizcə, belə bir səfər baş tutsa, Bakıda nələr müzakirə oluna və hansı problemlər həllini tapa bilər?

- İran Azərbaycana qarşı bir davranış nümayiş etdirdi, əslində, onu təhdid etmək istədi. Amma hesablamadı ki, Azərbaycan nə bir il, nə də beş il öncəki dövlət deyil. Əksinə, Azərbaycan yeni reallıqlar yaratdı, müasir orduya malikdir. Başqa sözlə, artıq Azərbaycanla təhdid dilində danışmaq qəbuledilməzdir. Hansı ki, buna həm Azərbaycan cəmiyyəti, həm də dövlət rəhbərliyi və dövlət qurumları tərəfindən münasibət bildirildi, belə davranışların qəbuledilməz olduğu açıq ifadə edildi. İranın bütün cəhdləri boşa çıxdıqdan, xüsusilə, İran xarici işlər nazirinin Moskva səfərindən əliboş qayıtmasından sonra Tehran mümkün qədər öz mövqeyini korrektə etməsilə bağlı mesajlar verməli oldu.

Əgər İran xarici işlər nazirinin Bakı səfəri gerçəkləşəcəksə, məncə, Azərbaycan tərəfi də öz mövqeyini ortaya qoyacaq, İrana edilən yaxşılıqlar qarşılığında Azərbaycana göstərilən nankorluq da xatırladılacaq.

Hamı bilir ki, 2000-ci illərin əvvəllərində İrana qarşı ciddi beynəlxalq basqı vardı. Terrorizmdə ittiham olunan İran ABŞ və İsrail tərəfindən hədəfə götürülmüşdü, hətta o zamanlar beynəlxalq miqyasda fikirlər yayılırdı ki, İrana ən qısa məsafədən effektiv zərbə endirilməsi üçün ABŞ və İsrail Azərbaycan ərazilərindən istifadə edə bilər. Ancaq Azərbaycanın dövlət başçısı buna imkan vermədi, ciddi təzyiqlərə baxmayaraq elan etdi ki, Azərbaycan buna imkan verməyəcək. Lakin bundan sonra da İran Azərbaycana qarşı nankorluğunu davam etdirdi. Həm müharibə zamanı, həm də müharibədən əvvəlki dövrdə Azərbaycana arxadan zərbələr vurdu. İndi münasibətlərin tədricən stabilləşməsini gözləmək olar. Bütün hallarda gərginliyə rəğmən görüş və müzakirələr önəmlidir. Bizə indiki vəziyyətimizdə İran və digər dövlətlərlə gərginlik lazım deyil. Biz azad edilən ərazilərin bərpası, orada yaşayışa uyğun şəraitin yaradılması və insanların ora qaytarılması kimi böyük vəzifələri həyata keçirməliyik. Halbuki, son gərginliyi yaradan da Bakı yox, Tehrandır.

Onu da qeyd etməliyəm ki, İranı qəzəbləndirən digər məqam onun strateji, siyasi, iqtisadi maraqları ilə yanaşı 30 ildən çoxdur ki, bizim nəzarətimizdə olmayan 130 kilometrlik sərhəd ərazimizdən gen-bol istifadə etmək imkanının əlindən çıxmasıdır. İran hansısa formada Qarabağda və digər işğal olunan ərazilərimizdə fəaliyyət göstərib. Məhz beynəlxalq nəzarətin olmadığı bu ərazilərimizdən İran narkotranzit kimi istifadə edib, buradan Avropa və Rusiyaya böyük miqdarda narkotik vasitələrin göndərilməsini təmin edib. Eyni zamanda narkotik tranzitindən İranın dövlət və hərbi rəhbərliyində olan xeyli insan qazanc əldə edib.

Bununla paralel olaraq bizim işğal altında olan ərazilərimizdən İran özünün nüvə proqramını həyata keçirmək üçün istifadə edib.

- Bununla bağlı konkret faktlar varmı?

- Sözsüz ki, var. Bir zamanlar Ermənistanın nüvə materiallarının ölkədən çıxarılması və İrana göndərilməsi ilə bağlı ABŞ mediasında yazılar getdi. Konkret şəxslər həbs edildi və onların cinayət işindən məlum oldu ki, nüvə materiallarını İrana ötürmək məqsədilə əldə edirlərmiş və bütün bu prosesdə işğal altındakı ərazilərimizdən istifadə olunub. Çünki bunu Mehridəki sərhəd keçid məntəqəsində etmək mümkün deyildi. Orada ABŞ tərəfindən qurulan xüsusi nəzarət cihazlarından belə materialları keçirmək mümkünsüz idi. Deməli, bu materiallar “qara zolaq” dediyimiz hissədən keçirilirdi. İranı qəzəbləndirən məqamlardan biri də budur. Yəni həmin “qara zolaq” dediyimiz 130 kilometrlik dövlət sərhədimizə nəzarəti bərpa etməyimiz.

- Ümumilikdə İran-Azərbaycan münasibətlərindəki gərginlikləri şərh edən bəzi ekspertlər qeyd edirlər ki, İranın bu dərəcədə aqressiv olmasının bir səbəbi də vaxtilə köməkçisi olduğunuz mərhum Prezident Əbülfəz Elçibəyin İranı açıq hədəf alması və Bütöv Azərbaycan haqqında fikirləri olub...

- Bu fikirlər əsassızdır. Bunu deyənlər ya həddindən artıq qərəzlidirlər, ya da məsələnin mahiyyətini başa düşmürlər. Burada Əbülfəz Elçibəyin hədəf göstərilməsi yanlış addımdır. Mən tarixi fakta istinad edirəm. Azərbaycan dövlət müstəqilliyini 1991-ci ilin 18 oktyabrında elan edib. Beynəlxalq birliyə və BMT-yə Azərbaycanın tanınması üçün müraciətlər edilib. Bunun da nəticəsində 1991-ci ilin noyabrında Türkiyə tərəfindən dövlət müstəqilliyimiz tanınıb. Sonra Pakistan, Rumıniya və digərləri müstəqilliyimizi tanıyıb. İranın Azərbaycanın dövlət müstəqilliyini tanıması isə bizim dövlət müstəqilliyimizi elan etməyimizdən 70 gün sonra, 25 dekabr 1991-ci ildə baş verib. Hansı ki, artıq SSRİ dağılmış, Qorbaçov istefa vermiş, Rusiya, Ukrayna və Belarus Prezidentlərinin görüşündə MDB-nin yaranması ilə SSRİ faktiki fəaliyyətini dayandırmışdı. İran Türkiyədən 50 gün sonra bizim dövlət müstəqilliyimizi tanıdı. 10 il Prezident Heydər Əliyev, 18 il isə Prezident İlham Əliyev dövründə İrana qarşı sərt fikir səslənməyib, fəaliyyət aparılmayıb. Əksinə, yaxşı qonşuluq siyasəti qurulması üçün addımlar atılıb, hətta bizim güneyli milli fəalların burada qalmasına belə şərait yaradılmayıb. Amma bütün bunlara baxmayaraq, İranın Azərbaycana münasibəti dəyişməyib.

İranın Azərbaycana münasibəti konkret şəxslərlə bağlı deyil. 100 il əvvəl - Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti yaranan zaman da İranın münasibəti bundan fərqli olmayıb.

Azərbaycanın bütövlyü məsələsi isə Azərbaycan xalqının idealıdır və bunun da qarşısını heç kəs ala bilməyəcək. Sadəcə, Əbülfəz Elçibəy bu idealı siyasi müstəviyə gətirərək onun ideoloji əsasını hazırlayıb və özünün “Bütöv Azərbaycan” əsərini yazıb. Demokratiya, insan haqları isə ümumbəşəri dəyərlərdir, daxili məsələ deyil. İranda sayca ən böyük qrup Azərbaycan türkləridir. Amma onların milli haqları yoxdur. İran dövləti Urmiyada bizim soydaşlarımızı sıxışdırmaqla orada “bufer zonası” yaratmaq istəyir ki, Qərbi Azərbaycan ostanı ilə Türkiyənin əlaqələrini kəssin. Bu, İranın siyasətidir, hakimiyyətdə kimin olmasının buna aidiyyəti yoxdur. 

- İranın Azərbaycanda uzun illər iş apardığını qeyd etdiniz. Necə düşünürsünüz, İranın ölkəmizdəki “beşinci kolonu” nə dərəcədə təhlükəlidir?

- 1990-cı ilin əvvəllərində və ələlxüsus qaçqınlar kütləsi yaranandan sonra Azərbaycan ağır iqtisadi, sosial durumla üzləşdi. İran həmin dövrdən burada ciddi fəaliyyətə başladı. O zaman Azərbaycanın dövlət qurumları zəif olduğundan bu fəaliyyətə ciddi şəkildə mane ola bilmədi. Məhz o dövrdə xeyli sayda gənclərimizin dini təhsil adı ilə İrana aparılıb, Qum və digər şəhərlərdə dindən daha çox başqa fəaliyyətlərə cəlb edilməsi haqda məlumatlar var. Bir çox məscidlərdə, ölkənin müxtəlif bölgələrində, o cümlədən Bakı ətrafı kəndlərin bəzilərində bir zamanlar İranın xeyli təsir imkanları olub. Amma bildiyim qədərilə son zamanlar Azərbaycan dövləti bu istiqamətdə uğurlu addımlar atır, məscid və dini məktəblərdə vəziyyət dövlətin tam nəzarətinə keçir. Lakin ümumən müəyyən təhdid qrupları var. Xüsusilə də bu, sosial şəbəkələrdə özünü göstərir. Sosial şəbəkədə İranın təbliğatçı qrupları var.

Bugünlərdə SEPAH-ın bir məlumatı yayılıb. Orada qeyd edilib ki, Azərbaycanda “islam müqavimət hərəkatı” –“hüseynçilər” hərəkatı yaradılır. Bu məsələlərlə bağlı Azərbaycan təhlükəsizlik orqanlarının üzərinə ciddi iş düşür. Hesab edirəm ki, bu istiqamətdə fəaliyyət gücləndirilməlidir. Azərbaycan dövlətinin maraqlarına qarşı çıxış edən istənilən şəxs və qruplar, istər İrana, istər Rusiyaya, istərsə də Qərbə bağlı olsun, nəzarətə götürülməlidir. Azərbaycan dövlətinə qarşı olan bütün fəaliyyətlər məhdudlaşdırılmalı, qarşısı sərt formada alınmalıdır.

İranın burada müəyyən təsir imkanları qalır. Gizlətmək lazım deyil, bizim ölkəmizin cənub bölgəsində din pərdəsi altında insanlara təsirlər edilir. Düşünürəm ki, son hadisələr cəmiyyət olaraq bizi daha ayıq olmağa sövq etdi. Dövlət orqanları da yəqin ki, daha diqqətli olacaq və bu məsələlərə xüsusi nəzarət yetirəcək.

GUNDEMXEBER.AZ