AMEA Dilçilik İnstitutunun yeni direktoru - AMEA-nın müxbir üzvü, əməkdar elm xadimi, türkoloq, professor Tofiq Hacıyevin “Axar.az”a müsahibəsini oxucularımıza təqdim edirik.


- Dilçilik İnstitutunda orfoqrafiya qaydalarının təkmilləşdirilməsi ilə bağlı hansı işlər görülür?

- Bununla bağlı çox böyük həcmdə yeni orfoqrafiya lüğəti hazırlanır. Əvvəlki nəşrdə xeyli qüsurlar vardı. Amma o qüsurları müzakirə eləmişik və nəticələr hamısı nəzərə alınıb. Prezidentin sərəncamı ilə bağlı o işləri tezləşdiririk. Prezidentin özü də lüğətlərin, dilin leksik, fonetik inkişafı ilə bağlı çıxışlar edib. Biz indi qərara gəlmişik ki, bu lüğətlər 3 ildən bir çap olunsun. Orfoqrafiya lüğətinə jurnalistika, sənaye, kənd təsərrüfatı və digər sahələrlə bağlı hər gün təzə söz, termin daxil olur. Onları həmin lüğətə daxil edəcəyik. Yəni üç ildən bir dərc olunan kitabda həm yazılış qaydası (orfoqrafiyası) veriləcək, həm də yeni sözlər lüğətə daxil ediləcək. Tərcümə lüğətləri 5 ildən bir, amma orfoqrafiya və orfoepiya lüğətləri 2-3 ildən gec olmayaraq çap olunacaq. Bir sözlə, satışda həmişə lüğət olmalıdır.

Necə deyiriksə, elə də yazaq

- Əsas müzakirə olunan məsələlərdən biri də əcnəbi sözlərin, xüsusi isimlərin, internet ünvanların, sayt-portal adlarının yazılması məsələsidir.

- Mən o fikirdəyəm ki, biz necə tələffüz eləyiriksə, elə də yazaq. Məsələn, beynəlxalq reklam olan “Koka-kola”nı götürək. Biz onu “Coca-cola” kimi oxumalıyıq. Təklif edirəm ki, onun altından azərbaycanca tələffüzü yazılsın. Türklər bəzi sözləri fransız və ya ingilis orfoqrafiyasıyla yazırlar. Olmaz o şəkildə. Türkün hamısı fransız-ingilis dilini bilmir axı. Ona görə də o sözləri oxuya bilmirlər. Hamısını öz orfoqrafiyamızla verməliyik. Xarici söz əslində necə yazılır, özü bilər, amma biz onu nə şəkildə tələffüz ediriksə, o şəkildə də yazmalıyıq.
Türk Dil Qurumunda mənim məqaləm də çıxıb. Nəzərə alınmalıdır ki, Türkiyə türkcəsi təkcə türkiyəlilərin deyil. Sənin kitabın orijinal variantda Azərbaycana gəlirsə, mən onu necə oxumalıyam?! Bu şəkildə olmaz axı! Onlar əndazəni aşıblar və mən hər dəfə onları buna görə tənqid edirəm. Məsələn, əgər bunun adı “nişan”dırsa, niyə “rozet” deyirsən? “Görüş”ə niyə “randevu” deyirsən? “Sıxıntı”ya niyə “depressiya” deyirsən və s. Sayt adları isə dırnaqsız, kiçik hərflə, həm də seçilmək şərtilə yazılmalıdır.

O, bizim işimizin yarıtmazlığıdır

- Ədəbiyyatımızda, publisistikamızda çoxlu yeni sözlər yaranır. Lakin bunların çox az qismi Orfoqrafiya lüğətinə daxil edilir. Səbəb?

- O, bizim işimizin yarıtmazlığıdır. Yeni çap olunacaq lüğətdə özünüz də görəcəksiz ki, nə qədər yeni sözlər var. Qərara gəlmişik ki, hər ilin sonu yeni yaranan sözlərdən ibarət kiçik kitab nəşr edək. Daha sonra o sözləri “Terminologiya” jurnalının axırında verəcəyik. Bu il işlənən sözləri hətta ayrıca broşür şəklində də çıxaracağıq. Bunun üçün müvafiq tapşırıqlar vermişəm.

Mətbuatın dilindən çox narazıyam

- Yeni dərc olunacaq lüğətdə sözlərin sayı nə qədər olacaq?

- Onu deyə bilərəm ki, keçmiş qüsurlar aradan qaldırılıb, lüğətə daxil olan sözlərimizin sayı iki dəfə artıb.

- Mətbuatın dilindən razısınızmı?

- Çox narazıyam. Əvvəla, bizdə lüğətin yaradılmasında, işlədilməsində tənbəllik var. Kimsə rusca və ya ingiliscə eşidir, lakin onun azərbaycanca qarşılığını axtarıb tapmır. Dünyada işlədilən sözlərin əksəriyyətini qəbul edə bilmərik, lakin onların arasından gərəkəni seçməliyik, mənşəyini tapmalıyıq. Məsələn, “admiral” sözünü yunan mənşəli söz kimi verirlər, hərçənd ki, ərəb mənşəli sözdür – “Əmir əl bəhr” deməkdir; ”protokol” – “bərat əl qol”dur. Üzeyir Hacıbəyov “Rusi” lüğətini yazanda bu sözləri qeyd edib ki, çoxları bu sözləri yunan mənşəli kimi verirlər, amma əslində, ərəb mənşəlidirlər. Ona görə deyirəm ki, dilimizə gələn sözləri ağına-bozuna baxmadan götürüb işlətmək düzgün deyil. Əvvəlcə yaxşıca axtarmaq, araşdırmaq lazımdır. Yalnız qarşılığını tapmadıqda beynəlxalq söz kimi götürüb işlətmək olar.

Monitorinq şöbəsi yaratmışıq

- Dil İnstitutunun keçirdiyi monitorinqlər barədə nə deyə bilərsiz?

- Biz artıq Prezidentin sərəncamı ilə bağlı ayrıca monitorinq şöbəsi təşkil eləmişik. Əvvəl Dil tarixi şöbəsi, Dialektologiya şöbəsi fəaliyyət göstərirdi, artıq Monitorinq şöbəsi də yaratmışıq. Bu şöbə təzə yaranıb, bu ildən fəaliyyət göstərir. Əsas məqsəd reklamları qaydaya salmaqdır. Bundan başqa, rayonlara qruplar göndərəcəyik ki, icra hakimiyyətlərinə gedib, onların elanlarına, sənəd dilinə nəzarət etsinlər və bilavasitə o işlərlə məşğul olsunlar.
Hələ Dövlət Dili haqqında Qanunu qəbul edəndə mediaya ayrıca bölüm olmalıydı, qaydanı pozanların cəzalandırılması nəzərdə tutulmalıydı. Onlara ya pul cəzası tətbiq edilməli, ya da həmin qəzet bir aylıq, ya da ümumiyyətlə, fəaliyyətini dayandırılmalıydı. Lakin bu qaydalar az sonra unuduldu. Məhz buna görə də yenidən monitorinq qrupu yaradılıb və bunun qarşısı alınacaq. Hər qəzetlə ayrıca dəyirmi stol keçirdəcəyik, daha sonra ümumiləşdirib, televiziyada çıxış edəcəyik. Bir sözlə, bu monitorinq artıq sistem şəklində fəaliyyət göstərəcək.



- Dilçilik İnstitutunda hansı yeniliklərdən danışmaq olar?

- Çoxlu planlarım var. Türk diliylə, türk tarixiylə bağlı beynəlxalq yığıncaqlar, qurultaylar nəzərdə tutulub. Onları hələ ki, elan edə bilmərəm. Amma onu deyə bilərəm ki, burada dialektoloji atlas sektoru yaratmaq istəyirəm. Bizdə bu vaxta qədər dialektoloji atlas olub, lakin ancaq Sovet ərazisi nəzərə alınıb. İran, Dərbənd, Gürcüstan, İraq və s. yerlər nəzərə alınmayıb, hərçənd ki, orada Azərbaycan dialekti var. Bizim dialektoloqlar Dərbənd dialektini tədqiq ediblər və artıq kitab da çıxıb. Cənubi Azərbaycan dialektlərindən də 5 dissertasiya yazılıb. Gürcülərin özü Gürcüstandakı Azərbaycan şivələrindən, dialektlərindən dissertasiya yazıblar. Bu atlas həm də tarixi coğrafiyanı göstərəcək.