Biz gərək öz ləyaqətimizi itirməyək!

"Axırıncı aşırım" filmindəki Qəmlo ilə Kərbalayı İsmayıl arasındakı fikir ayrılığı zamanı 2-cinin məşhur ifadəsini çoxları eşitsə də, olduqca az bir qisim ləyaqətini qoruya bilib. Burda söhbət heç də fərdin yox, cəmiyyətin, millətin, xalqın mənəviyyatından gedir. Çünki fərdlər, azlıqlar, qruplar öz naqis, alçaq, iyrənc əməllərini rahatlıqla həyata keçirərək xalqın ləyaqətini, qanla yazılan milli kimliyi və dövlətin mənafeyini yerlə bir edirsə, demək ki, artıq bəlli kəsim yox, cəmiyyət zəhərlidi.

Bu barədə yazıb-yazmamaqla bağlı 1 ay qərarsız qaldım. Hər dəfə yazı masamın arxasına keçəndə qələmi əlimə alaraq ağ kağıza baxaraq, onu acı həqiqətlərlə ləkələmək, bakirəliyini pozmaq istəmirdim. Amma sonda Gəncədə gördüklərimi kağıza həkk etməyi qərara aldım. 

Adətən futbol üzrə ölkə çempionatı ilə bağlı bölgə oyunlarına təyinat alanda və ya hansısa rayonlara qısa səfərlər edəndə bundan maksimum faydalanmağa çalışıram. Getdiyim rayonların görməli-gəzməli yerlərinə baş çəkir, camaatını və onların yaşam tərzlərini müşahidə edirəm. Gəncədə bir neçə dəfə olsam da, şəhərin ancaq konkret yerlərinə baş çəkib qayıtmışdım. Ötən ay yolum yenidən Nizami yurduna düşdü. Bu dəfə dedim qədim diyarın gəzməli yerlərini görəcəm, küçələrini qarış-qarış gəzəcəm. Bakıdan fərqli olaraq Gəncədə hələ də millilik və orijinallıq qalıb, deyə düşünürdüm. İlk baxışdan gümanımda da yanılmamışdım. Ən azında harın burjualar ilə oliqarxlar buranın canına od səpməyiblər. Yəni, Gəncədə qırmızı kərpicdən inşa edilən köhnə evlər, qədim küçələr, hətta dağılmış, ucmuş tikililər belə şəhərdə gözümə dəydi. Bütün bu gördüklərim yaşayış məntəqəsinə  yaraşıq verirdi. Bura sanki, azərbaycanlıların öz şəhəridi, daha doğmadı, nəin ki, Bakı. Həmçinin Gəncədə olarkən sanki tarixə, əsas da XX əsrin əvvələrinə ekskursiya etmiş kimi olursan. Sanki, şəhərin hər bir daş-kəsəyi dilə gəlmək, üsyankarcasına hayqıraraq tarixdəki şahidlikliklərini vurğulamaq istəyir. Amma bunlar aysberqin görünən hissəsiydi. Əslində isə Gəncə yarımiflic bir insanı xatırladırdı. Şəhərdə insanlar sanki səni görmür, əski dövrdəki qonaqpərvərlik demək olar qalmayıb. Adamlar saat mexanizmi kimi nələrisə edir, ətrafa isə nəzər gəzdirmirdi. Elə bil şəhər itmiş, sakinlərin ruhları isə qeybə çəkilmişdi. Qədim diyarın küçələrini gəzib, köhnə evləri, abidələri müşahidədən sonra "Xan bağı" adlanan parka gedərək azərbaycanlılar arasında ilk Sovet İttifaqı Qəhramanı adını alan İsrafil Məmmədovun məzarını ziyarət etməyi qərara aldım. Deyilən yerə çatdım, amma qəhramanın qəbrini tapa bilmədim. Cavan, orta nəslin nümayəndələrinə müraciət etdim, kimisi elə bir şəxsi tanımadığını, bəziləri burda məzar olmadığını, digərləri isə ümumiyyətlə onlara ünvanladığım sualı və məramımı anlamayıb qəribə tərzdə mənə baxdı. Məcbur qalıb geniş parkı 2 dəfə dövrə vurdum. Düzdü, ağaclarla əhatələnmiş, uzun, geniş skamyalar olan, 3 böyük çayxanın yer aldığı məkanı gəzmək yorğunluq vermədi. Hətta Gəncə o qədər "müasirləş"mişdi ki, günün od ələdiyi bir vaxtda skamyada, tində-bucaqda öpüşənlər, mazaxlaşanlar da gözümdən qaçmadı. Sevindirici haldı ki, parkda kitab oxuyan madmazellərə də rast gəldim. Nəhayət 60+ yaşında olan bir park işçisinindən qəhramanın məzarının harda olmasını desə də, ünvanı başa düşəcəyim tərzdə izah edə bilmədi. Yalnız daha 3 yaşlı nəslin nümayəndələrinə rastlayıb kömək istəyəndən sonra Böyük Vətən Müharibəsi cəngavərinin parkdakı qəbrini tapa bildim. Bürüncdən olan qəbir abidəsi qızmar günəş altında daha da parıldayırdı. Sanki, dilsiz-ağılsız tikili ilə qəhramanın ruhu demək istəyirdi ki, "ey müasir soydaşlarım, məni tanımasaz, harda uyuduğumu bilməsəz də, Yer kürəsinin məhşəli olan Günəş məni işıqlandırır". Çox maraqlıdı 82 il bundan əvvəl Novqorod şəhərinin Pustınka kəndini azsaylı qrupu ilə müdafiə edərək güclü alman taburu tərəfindən mühasirəyə alınan sovet zabitin göstərdiyi igidlik yadda çıxarılacaqdısa, bir qafqazlının rəhbərlik etdiyi dəstə özündən say və güc etibarıyla  qat-qat güclü düşmənə qarşı savaşaraq onun 300-dək canlı qüvvəsini məhv edən komandir unudulacaqdısa, ən əsası bir azərbaycanlı şəxsən həmin döyüşdə qarşı tərəfdən 70 düşmən əsgərini və daha 3 zabitini gəbərdərək şücaət göstərməsinə öz xalqı tərəfindən etinasızca yanaşılacaqdısa,  o buna necə münasibət bəsləyərdi?! Düşünürəm ki, ən azından bərk sarsılaraq psixoloji travma alar, ruh düşkünlüyü yaşayardı. Heç olmasa sevindirici məqam o idi ki, Sovet İttifaqı qəhramanının qəbri ətrafı və yaxınlıqdakı parkda səliqə-səhman vardı. Eləcə də həmin parkda idman alətlərinin, vəsaitlərinin olması da adama ruh yüksəkliyi verirdi. Ən azından bura hələlik siqaret sömürənlər ilə tum çıtlayanların işğalına məruz qalmamışdı. Daha sonra Gəncənin digər görməli yerlərini seyr etmək üçün gəzintimi davam etdirdim. Qala küçəsindəki əsrlərin bir çox tarixi hadisələrinə şahidlik etmiş Gəncə qalasın bir parçasını doyunca müşahidə etdim, toxundum, qoxladım. Elə həmin abidədən bir az uzaqlıqda iki qala küçəsində XIX əsrə aid ev və onun pəncərələri arasındakı qadın şəklini əks etdirən barelyef gözümə sataşdı. Yaxınlaşan zaman Barelyefin Ayna Sultanovaya məxsus olduğundan agah oldum. Orda yazılmışdı: 

"Bu küçə ilk inqilabçı azərbaycanlı qadını Ayna Mahmud qızı Sultanovanın adını daşıyır".

Amma küçənin adı uzun illərdi məşhur zənənin adını daşımırdı. Nə əcəb barelyefin hələ də "milli"lər tərəfindən sökülmədiyinə təəccübləndim. Özünü ruslar demiş tupoyluğa qoyub yoldan keçən sakinlərdən bir neçə nəfərdən barelyef də əks olunan qadının kim olduğunu soruşdum. Hamılıqla tanımırıq dedilər. Orta yaşlarında olan birindən də eyni cavabı alanda sual etdim ki,  gəncəlisiz? Dedi bəli. Davam edərək bəs bilmirsiz  bu bareltef çoxdandandı burdadı? Cavab verdi ki, uşaqlıqda da görmüşəm bunu. Yəni,  sovet dönəmindən var. Təşəkkür edib əlavə sual vermədim. Yol aldım Gəncə Tarix Diyarşünaslıq Muzeyinə. Oranı da sakinlərdən soraqlayanda bir qədər də stress keçirdim. Gəncəli

lərin mütləq çoxluğu oranı tanımır. Tanıyanlar isə: "Bilmirəm Tarix Diyarşünaslıq Müzeyi haradı? Amma onu bilirəm ki, təxminən 2-3 dayanacaq sonra bir müzey var". Görünür bu yaxınlarda ölən  çağdaş tariximizdə ziddiyətli əməlləriylə məşhurlaşmış gəncəli (o əslən Qərbi Azərbaycandan olsa da, gəncəlilər onu özününkü hesab edirdi)  Sürət Hüseynovla  birlikdə qədim diyarın tarixi şüuru da ölmüşdü. Nə isə bir təhər adı çəkilən məkana çatdım. İçəri daxil olanda müzey işçilərində növbəti şok cavab alıram:

"Müzeyimiz açıq olsa da, qonaqlar xidmət göstərmirik. Çünki nazirlik hələ ki, göstəriş verməyib". 

Sual etdim ki, nazirlik nə vaxt göstəriş verəcək və ümumiyyətlə müzey tətilə çıxmayıbsa, müəssisənin açıq olması və xidmət göstərməməsinin anlamı nə? Sualım təbii ki, cavabsız qaldı. Ardınca Gəncə şəhər miniatür kitab müzeyi və Gəncə şəhər uşaq kitabxanasına (hər 2 müəssisə bir binada yerləşir) doğru yol aldım. Təbii ki, buranı soraqlayanda da çoxları bilmədi. Əsas odu məkanı tapdım. Ora açıq olsa da, sakinlərə xidmət göstərmirdi. Müzeyda təmir işləri gedirdi. Buna rəğmən bir madam ilə bir madmazel məni çox isti qarşıladılar. Müəssisələri barədə maraqlı məlumatlar verdilər. Məlum oldu ki, Gəncə şəhər miniatür kitab müzeyi və Gəncə şəhər uşaq kitabxanasında ümumi 16 542 kitab mövcuddu.15 vitrində 29 ölkənin nəşr olunmuş bilik mənbələri var. Ən qədimi kitab 1672-ci ildə keçi dərisindən  hazırlan, ərəbçə Qurani-Kərimdi. Ən kiçik həcmli kitab isə ingilis dilindəki "My Baku"du. Ən azından Gəncədən yaxşı anlamda nəsə öyrənərək qayıdacaqdım. Cümə günü olmasına baxmayaraq məsciddə də insan qıtlığı idi. Nə axund, nə ibadət edənlər, nə də cümənin anşlaqı gözə dəydi. Deyəsən buralarda Allah da yadırğanıb...

Futbol matçının yavaş-yavaş yetişdiyini görüb yol aldım şəhər stadionuna doğru. Saat 17.00-da qərb derbisi start götürəcəkdi. İrəliləyərkən tariximizə və qəhramanımız İsrafil Məmmədova qarşı daha bir hörmətsizliyin şahidi oldum. Belə ki, Atatürk prospekti ilə Sovet İttifaqı Qəhramanının adını daşıyan küçənin kəsişməsində, Türkiyənin ilk prezidentinin adı əks olunan tablo böyük hərflərlə parladığı halda, Böyük Vətən Müharibəsi zamanı azərbaycanlıların ilk qəhraman adını alan simanın ismini əks etdirən lövhə köhnəlmiş, hərflər isə solmuşdu və demək olar görsənmirdi.

Sakinlər arasında az da olsa yeganə coşqu "Kəpəz" fanatlarıydı. Onlarında fəallığı ya marşrutda, ya stadiona aparan yol boyunca, ya da futbol məkanının ətrafında idi. Oyun vurçatlasında keçsə də, meydan sahibləri məğlub oldular. Gəncə şəhər stadionu o qədər baxımsız qalmışdı ki, Çernobıl atom elektrostansiyasındakı partlamadan sonrakı qalan nişanəni xatırladırdı. 

Beləcə aydınlıq yerini alatoranlığa verdi, qaş qaralmışdı. Qədim yaşayış diyarının gecəsinə də səyahət etməyi qərara aldım. Binanın işıqları, maşın səsləri, fəaliyyət göstərə çayxanalar, kafelər və ayrı-ayrı sakinlərin mənzilləri qarşısında termos qoyub çay içməsi, tum çıtlaması xaric şəhərin zülmətli sükutu demək olar gündüz laqeydliyi xatırladırdı. Yəni, şəhərin gündüzü ilə gecəsi arasında fərq yox idi. 2 saata yaxın Gəncənin prospektlərini, küçələrini, parklarını, dalanlarını gəzdikdən sonra "Xan Bağı" parkındakı "Qaranın çayxanası"deyilən məkanda rahatlamağı qət etdim. Çay ocağında asılan şəkil diqqətimi çəkdi. Ona yaxınlaşanda agah oldum ki, yığıncaq yeri  XIX əsrdən fəaliyyət göstərirmiş. Çünki dördbucaqlı təsvirdə bu sözlər qeyd olunmuşdu: 

"Gəncəlilər bu yeri "Qaranın çayçısı" deyə tanıyır. Gəncə 1897-ci il". 

Demək özümdə bilmədən tarixi, özü də Çar Rusiyası dönəmindən fəaliyyət göstərəm məkanda idim. Divar şəklindəki ildən hesablasaq, çayxana 126 illik (bəlkə də daha əvvəldə mövcud imiş) fəaliyyəti dövründən bu yana Rusiya İmperiyası, onun özünü doğrultmayan islahatları, kəndli üsyanları, qaçaqlar, etirazlar, gizli bolşevik hərəkatları, müxtəlif qarşıdurmalar,  ayaq üzərində dura bilməyən I Respublika, Şura Cümhuriyyəti, Gəncə üsyanı, 90-cı illərdəki hadisələr və digər sadalamadığım onlarla tarixi hadisələrin sınağından çıxmış və şahid olmuşdu.

 Məkanın 24 saat işlədiyini öyrəndikdən sonra səhərə qədər burda vaxt keçirəcəyimi qətiləşdirdim. Gecə yarısında sonra çayxana da dincini almağa başlamışdı. Demək olar bütün müştərilər getmişdi. Bir qədər sonra yeganə qonaq mən olacaqdım. Gecənin sükutunu Günəşin şəfəqləri əvəz edənə kimi bir necə dəm çay içdim, kitab oxudum, filmər izlədim, cızma-qaralar etdim, düşündüm, ən əsası məkanın müsbət enerji aldım. Bəzən çıxdım "Xan Bağı"nda dövrələr vurdum, narkomanların, evsizlərin skamyalara sığınaraq yuxulamalarına şahidlik etdim. Bəli, dinamik, analoqu olmayan, 44 günlük müharibədə qalib Azərbaycanda hələ də kimsəsizlər, səfillər, evsiz və narkotiklə sevişənlər artmaqdadı. Boğulan şəhərdə gecədən-səhərdə gerçəklikləri gördüm. Əslində bunlar gəncəlilər üçün adiləşmiş reallıqlar idi. Mənim üçün yenilik olmasa da, qəhraman şəhərin bu qədər simasızlaşdırılmasını ağlıma da gəlməzdi. Axı, biz məmləkətin istər ağır, istərsə də, xoş günlərində Gəncəni daim ayaqda duran, avanqard bir diyar bilirdik. Bu diyar ta qədimdən yadellilərə qarşı sinə gərib. Ərəb istilası qarşı döyüşən, monqollara asanlıqla təslim olmayan, gürcülərin xislətlərinə, alçaqlıqlarına cavab verən, Çar Rusiyasına  olum ya ölüm davası verən, dığarın başına yumruğunu çırpan, Qarabağ savaşlarında igidləriylə qəhrmanlıq nümunələri göstərib tariximizi qanları ilə zəngilənləşdirən şəhər, indi dağıdıcı kapitalizmin qarşısında təslim olmuşdu. Yırtıcı klanların, alçaq nepotistlərin, qudurğan oliqarxların, harın məmurların, hər şeydən mənfəət güdən murdarların qarşısında diz çökdürülmüşdü. Zəngin tarixi, dərin mədəniyyəti, düşünən və diqtə edən ziyallılar, şəxsiyyətlər bəxş etmiş olan yaşayış məntəqəsi ruhsuz şəhərə çevrilmişdi. Bu düşüncələrlə zülmətdən  səhərə çıxdım. Amma Günəşin şəfəqləri nə qədər şəhəri işıqlandırsa da, onun simasını parlada, daxili zülmətini qova, soyuqluğunu qızdıra bilmirdi. Elə məndə şəhərin təmiz havasından, ağacların yaşıllığından, suyun şırıltısından və s. artıq zövq almırdım. Qədim şəhər vətənimiz içərisində bir yadlıq, ruhsuz, tilsimlənmiş diyar kimi kristallaşmışdı. Ona görə tez bir zamanda buranı tərk etməliydim. Geriyə baxıb yalnız bu sözləri dedim: 

Gəncə vardı, Gəncə yox idi...

ABDULLA İSMAYILOĞLU

GundemXeber.Az