Uşi kəndi İrəvan quberniyasının Eçmiədzin qəzasında, indiki Əştərək rayonu ərazisində rayon mərkəzindən 4 km şərq tərəfdə yerləşir. Kəndin yerləşdiyi ərazidə yerli sakinlərin həyatı ilə bağlı I-II minillikdən ta  IX–XI əsrlərə aid çoxsaylı arxeoloji və memarlıq abidələrinin qalıqları indiyə qədər öz mövcudluqlarını qoruyub saxlamışdır. Uşi kəndinin adı 1590-cı ildə tərtib edilmiş "İrəvan əyalətinin müfəssəl dəftəri"ndə, 1728-ci il tarixli "İrəvan əyalətinin icmal dəftəri"ndə, Qafqazın 5 verstlik xəritəsində qeyd edilmişdir.

Abidə Uşi kəndindən 1 km şimal-qərbdə, dağın cənub ətəyində yerləşir. Aparılan tədqiqatlara görə qala ərazisində eramızdan əvvəl II-I minilliklərə aid yaşayış yerinin qalıqları bu günə qədər öz mövcudluğunu itirməmişdir.

Uşi toponimi türk dilində "yüksəklik, dağın zirvəsi" mənasında işlənən uç (uş) sözü  əsasında əmələ gəlmişdir. Türk dilində uş//uç sözü "son", "başlanğıc", "yuxarı", "zirvə", "qıraq, kənar" mənalarında işlənir. Toponimin sonundakı "i" topoformant kimi çıxış edir. Relyef əsasında yaranan sadə toponimdir.

Uşi kəndində yalnız azərbaycan türkləri yaşayıblar. 1918–1919-cu illərdə kənd sakinləri ermənilərin təcavüzünə məruz qalaraq deportasiya olundular. 1920-ci ildə kəndə Türkiyədən köçtirülən ermənilər yerləşdirilib. Kəndin erməni təcavüzündən sağ qalan sakinləri öz  ata yurdlarına yalnız indiki Ermənistanda sovet hökuməti qurulandan sonra dönə bildilər.

Öz ata yurdlarına dönən azərbaycanlılar kənddə məskunlaşdırılan ermənilərlə yanaşı yaşamaq məcburiyyətində qaldılar. Lakin bu da uzun sürmədi 1948-1949-cu illərdə SSRİ hökumətinin xüsusi qərarı ilə kəndin azərbaycanlı sakinləri tarixi-etnik torpaqlarından ikinci dəfə zorla çıxarılaraq Azərbaycana köçürüldülər hal-hazırda Uşi kəndində yalnız ermənilər yaşayırlar.

Ermənilər keçən əsrin sonlarında qaladakı bina qalıqlarından birini bərpa edib, binanın V əsrdə tikilmiş erməni Monastrı kimi təqdim etdilər. Lakin erməni qriqoryan dini ilə heç bir əlaqəsi olmayan binanın, “bərpa” zamanı memarlıq quruluşunda yol verilən nöqsanlar, binanın öz orginal quruluşuna uyğun olmadığını göstərir.

Beləki binanın ətraf tikinti qalıqlarından ən azı 2,5 metr hündürləşdirilməsi, divarlarda üzlük daşlardan istifadə edilməsi tağlı tavanın düzbucaqlı formaya salınaraq hündürləşdirilməsi erməni yalanlarını ifşa edən dəlillərdir. Qala daxilindəki tikinti qalıqlarının ümumi müayinəsi onun istehkam xarakterli olduğunu, dini amillərlə qətiyyən bağlı olmadığını göstərir.

1999-cu ildə indiki Ermənistan Respublikasının Arxeologiya və Etnoqrafiya İnstitutunun ekspedisiyası qala ərazisində qazıntı işlərinə başladılar. Qazıntının direktoru Frina Babayan, elmi məsləhətçi Aram Kalantaryan, memarlar, Qriqor və Koryun Qafadaryan qardaşları 3-5 metr qalınlığında torpaq qatının altında basdırılmış heç bir dini xarakterli əşya üzə çıxara bilmədilər. Məhz bu səbəbdən də qala ərazisindəki tikintilərin “bərpa”sı başa çatdırılmadan yarımçıq dayandırıldı. Hal-hazırda abidənin tamam dağılmaq təhlükəsi var.

Faiq İsmayılov

AMEA A.A.Bakıxanov adına Tarix və Etnologiya İnstitunun əməkdaşı.