XVIII-XIX yüzilliklərdə ən xarakterik bina tipi Şuşa şəhərində məhz yaşayış evləri məscidlər, bulaqlar, hamamlar, karvansaralar idi. Yaşayış evləri, kasıb əhali üçün damlar; varlı və imkanlı şəxslər üçün saraylar və malikanələrdən ibarət idi. Bu dövrlərdə  şəhər memarlığındakı evlərin həllində çoxobrazlılıq diqqət çəkirdi. Şuşada inkişaf etmiş şəhər və saray tipli yaşayış evlərinin inşası ilə yanaşı, Azərbaycan ərazisində daha qədim dövrlərdə yayılmış qaradam tipli yaşayış evlərinin inkişaf etmiş forması olan damlar, qara damlar, sonralar müasirləşən ev damlarının da inkiafı diqqət çəkirdi. 

Adətən qara damlarda pəncərə olmazdı. İşıq damın tavanının mərkəzindəki dördbucaq və ya dairəvi formalı oyuqdan yəni evin bacasından düşərdi. Baca qara damdan həm də evdə yanan ocağın tüstünün çıxmasını təmin edərdi. Çünki qara dam evin ortasında yandırılan (buna orta ocaq deyirdilər) ocaqla qızdırılar, ailənin xörəyi payız, qış aylarında damın ortasındakı ocağın üstündə hazırlanardı. Ona görə də ocağın tüstüsü dama dolar və bacadan bayıra çıxardı. Ocaq sönəndən sonra bacanı bağlayardılarki, ev soyumasın.

Ənənəvi qara damlarda əhalinin ev əşyaları ilə yanaşı, ev sahibinin mal-qarasıda saxlanardı. Əhali bir qayda olaraq evin bir hissəsində xalça-palazla örtülmüş yerdə yatıb durar, digər hissəsində (xüsusən qış aylarında) isə ailəyə məxsus mal-qaranı bağlayardılar. Yaz, yay, payız aylarında mal-qara damın həyətində onlar üçün ayrılmış ərasidə saxlanırdı.  Qara damlarda mebel olmazdı. 

Qara damları tikmək üçün 25-30 kvadratmetr ərazi seçilərək dördbucaq formada  1-1,5 metr dərinlikdə torpaq qatı qazılır, evin divarları siklop tipli tikintilərdə olduğu kimi 1,5-2 metr hündürlüyündə iri daşlardan palçıqsız divar hörülür, divarın arxası isə torpaqla doldurulurdu. Evin üstü isə yurt evləri kimi aşağadan yuxarıya getdikcə daralan dördbucaq formada ağac tirlərlə örtülürdü. Bu tirlər  üst-üstə qoyularaq biri o birininə bərkidilir, bərkidilən tirlərin ara məsafəsi 1,5-2 metr olurdu. Bu qayda ilə tikilən damın çardağı konsvari  tikilərək təqribən 50x50 sm məsafə qalanadək daraldılırdı. Bundan sonra tirlərin üstü nazik ağaclarla sıx döşənir, onlarında üstü carcı(kol bitkiləri) və küləşlə örtülür onların da üstünə torpaq tökülür, torpağın da üstünə yağış suyunun içəriyə keçirməməsi üçün kül tökülürdü. 

Zaman keçdikcə qara damların yeni daha müasir forması olan Evdamları meydana gəldi. Memarlıq quruluşuna görə ev damları da əsasən qara damlar kimi tikilirdi. Ev damlarında baca ləğv edilməmişdi, bacadan evin işılandırılması üçün istifadə edilirdi. lakin ev damlarının tikintisindəki yenilik ondan ibarət idi ki, oçaq evin ortasından evin divarına köçmüşdü. Belə ki, evin divarının içində təqribən 1-1,2 metr hündürlüyündə 50-70 sm. enində oyuq düzəldilirdi buna buxarı deyirdilər. Buxarının içindən divarın içi ilə yuxaı evin damı istiqamətində bayıra tüstü çıxmaq üçün yer (oyuq) qoyulurdu. 

Tüstü buxarının borusu ilə bayıra çıxırdı. Damlarda istiliyi saxlamaq üçün gecələr orta ocaqda odunlar yanıb qurtardıqdan sonra damın bacası köhnə pal-paltarla basdırılardı. Ev damlarında daha bir yenilik ondan ibarət idi ki, ev damlarında mal-qara saxlnmırdı. Qara damlardan fərqli olaraq Ev damlarında mebel quraşdırılmağa başlanmışdı bu ailə başçılarının yatıb istirahət etmələri üçün ağacdan düzəldilmiş taxt (çarpayı) və ərzaq saxlamaq üçün kəndi adlanan şkaf (bu şkafa bənzəyən) böyük taxta qutu idi. 

Kəndi adlanan mebelin 2-3 metr uzunluğu, 1,5 metr hündürlüyü təqribən 1 metr eni olurdu. Kəndinin hər tərəfi bağlı olurdu, onun qarşı tərəfdən kəndinin üzərində bir neçə yerdən 20x30 sm-lik dəlik olardı və bu dəlikləri bağlamaq üçün yuxarı aşağı sürüşdürməklə açılıb örtülən üzəri naxışlarla bəzədilmiş qapağı olardı, bu dəliklərdən isə kəndinin içərisinə ərzaq qoyulub çıxarılması üçün istifadə edilirdi. Kəndinin içərisində əsasən ailənin qış ehtiyatı olan taxıl və ya un məhsulları saxlanırdı. 

Buxarılar sonralar Avropa memarlığı ənənələri əsasında tikilən evlərdə də istifadə edilməyə başladı. Bu tipli memarlıq nümunələri ümumən şəhərin imkanlı şəxsləri tərəfindən tikilən çoxotaqlı evlərdə istifadə olunurdu. Plan həlli baxımından bu tipli Şuşa evlərinin konfiqurasiyasında üç tip müəyyən edilmişdir: düzbucaqlı, Г-formalı və П-formalı evlər. Bu evlərin daxilində otaqların düzülüşü isə adətən oxşar olurdu. İkinci mərtəbədəki otaqların düzülüşü ya tamamilə birinci mərtəbəni tamamlayır, ya da ona oxşar olurdu. Bəy, tacir və bu tipli digər insanların evləri adətən çoxotaqlı olurdu Məsələn Əsəd bəyin evinin 40-dan çox otaqları vardı.  

Şuşa şəhərindəki çoxotaqlı yaşayış evlərinin birinci mərtəbəsi adətən mətbəx eləcədə xidməti otaqlar kimi istifadə edilirdi.  Şuşa evləri əksərən ikimərtəbəli olurdu ki, bu da horizontal inşaatı çətinləşdirən relyef xüsusiyyətləri ilə izah edilirdi. Mərtəbələr arasında əlaqə daş və ya taxtadan inşa edilmiş xarici pilləkənlər vasitəsiylə həyata keçirilirdi. 

Buna misal olaraq Əsəd bəyin evini göstərmək olar. Evin ümumi kompozisiya mərkəzində T-formalı böyük zal yerləşir. Evin digər otaqları isə həmin bu zalın ətrafında qruplaşdırılıb.

Əsəd bəyin evini bu cür plana malik əsilzadə evlərindən fərqləndirən əsas xüsusiyyət onun çoxotaqlı olmasıdır. Uzadılmış düzbucaqlı formasına malik evin birinci mərtəbəsindəki otaqlar üç qrupa bölünmüşdür: mərkəzdə iri zal və onun ətrafında kiçik otaqlar, iki tərəfdə isə hər biri iki otaqdan ibarət olan daha iki qrup otaqlar yerləşir.

Evin mərtəbələri arasında daxili əlaqə mövcud deyil. İkinci mərtəbəyə evin fasadının hər iki küncündə inşa edilmiş iki daş pilləkənlə qalxmaq olur. Pilləkənlərin hər biri xarici marş və dərin nişdə yerləşdirilmiş daxili marşdan ibarətdir. Bu pilləkənlər ikinci mərtəbədə yerləşən iki vestibülə aparır. 

Həmin vestibüllərdən kiçik dəhlizlər vasitəsiylə iri qonaq zalına keçmək mümkündür. Qonaq zalı bütün fasad boyunca yerləşdirilmiş nəhəng şəbəkə pəncərəyə malikdir. Həm vestibüllərdən, həm də dəhlizlərdən zalın ətrafındakı otaqlara qapılar açılır. İri qonaq zalı ilə yanaşı, Əsəd bəyin evinin ikinci mərtəbəsində bir qədər kiçik ölçülərə malik olan və tikilinin qərb tərəfində yerləşən ikinci zal da vardır. Bu iki iri zalla yanaşı evin ikinci mərtəbəsində daha 10 otaq da inşa edilmişdir.

Evin poliqonal daş hörgüsünə və kiçik pəncərə yerlərinə malik birinci mərtəbəsi üzərində həm bölünmələrinə, həm də inşaat materialına görə daha yüngül təsir bağışlayan ikinci mərtəbə yerləşir. Birinci mərtəbənin pəncərələri petrik tağlar sırası ilə əhatə edilmişdir. Birinci mərtəbənin inşasında yerli pud daşlarından, ikinci mərtəbənin inşasında isə bişmiş qırmızı kərpicdən istifadə olunmuşdur. Fasadın kompozisiyası üç nəhəng şəbəkə pəncərə və onların yanında yerləşməklə bir qədər birinci mərtəbəyə də keçən iki dərin niş əsasında qurulmuşdur.

(ardı var)

Faiq İSMAYILOV