İrina Corbenadze
rosbalt.ru, 10.06.2019

Tokayev Qazaxıstanda seçkilərdə qalib gəlib. Bu, Rusiya və AİB üçün pis deyil, amma respublikanın özündə əhalinin müxtəlif zümrələri tərəfindən birmənalı qavranılmır. İndi əsas sual budur ki, Tokayev Elbasının mirasını necə işlədəcək.
Ötən bazar günü Qazaxıstanda nəticəsi heç kimi təəccübləndirməyən erkən prezident seçkiləri olub. Çünki öz istəyi ilə istefa vermiş, amma QR-də gerçək birinci şəxs kimi qalmaqda olan qüdrətli Nursultan Nazarbayev dövlətin yeni başçısı Qasım-Jomart Tokayevin namizədliyinə fəal lobbilik edib.
Tokayevin altı “rəqibi” var idi, amma daha çox görüntü, “düzgün yarış” illüziyası yaratmaq üçün idi. Lakin yeganə qadın – sağ-liberal “Ak jol” (İşıqlı yol) partiyasnın lideri Daniya Espayeva daxil omaqla yarışa girənlərdən heç biri seçkilərə hazırlaşmağa macal tapmayan “barışmaz” müxalifəti təmsil etməyib. Bir də güman etmirəm ki, hakimiyyət onu seçkilərə buraxardı – hər halda, hakimiyyətə qarşı radikal etirazçı elektorat belə fikrə tərəfdardır.
Beləliklə, Tokayev səslərin 70,76%-i alıb. “Ult tağdırı” (Millətin taleyi) milli-vətənsevər hərəkatdan Əmirjan Kosanov 16,02%-lə ikinci yerdədir. Sonra Daniya Espayeva – 5,2%; Toleutay Rəhimbəyov – 3,2%; Amangeldı Taspihov – 2,07%; Jambıl Əhmədbəyov – 1,82%; Sadıbəy Tugel – 0,92% gəlirlər.
10 min seçki məntəqəsində, o cümlədən 65 xarici seçki məntəqəsində keçirilən seçkiləri kimin “monitor” etdiyi haqda bir neçə kəlmə. Qazaxıstanın öz müşahidəçilərindən savayı respublikaya “şahidlər”in MDB, KTMT, ATƏT, İslam Əməkdaşlığı Təşkilatı və s.-dən prosesə uyğun tam bir desantı çıxarılıb. Hüquq-mühafizə qurumlarının 19 mindən yuxarı işçisi seçkilərdə asayişi təmin edib. Bu “səylərdən” aşağıda danışılacaq. Seçkilərdə Qazaxıstan jurnalistlərindən başqa dünyanın 40 ölkəsindən 227 xarici jurnalısit qeydə alınıb.
Qazaxıstan konstitusiya qanunu ilə nəzərdə tutulmuş elektron səsvermə sistemini bu dəfə ləğv edib. Respublikanın Mərkəzi Seçki Komissiyasında bunu belə sistemin seçicilər arasında populyarlığının olmadığı ilə izah ediblər. Bundan başqa, o, siyasi partiyalar tərəfindən tez-tez tənqidə düçar olub. Habelə qeyd edək ki, Qazaxıstanda seçici həddi yoxdur və hətta səs hüququ olan vətəndaşların 1%-i – belələri isə burada 12 milyona yaxın adamdır – seçkilərə gəlsə, seçkilər baş tutmuş sayılacaq. Yeri gəlmişkən, gəliş bu dəfə 77,4% təşkil edib. Bu, yüksək göstəricidir, amma bununla yanaşı, “nəzakət” gözlənilib, axı 2015-ci ildə Nazarbayev seçilərkən, bu, rəsmi məlumatlara görə, 95,11% olub.
Seçkilər nəyi sərgiləyib və ən yaxın və ortamqüddətli perspektivdə Qazaxıstanı nələr gözləyir? Birincisi, bu prosesin erkənliyi (axı seçkilər 2020-ci ildə olmalıydı) xəbər verir ki, Nazarbayev idarəçiliyin gerçək rıçaqlarını mümkün qədər özündə saxlamaq və bunun gələcəkdə ailəsinə qalması üçün maksimum səylər göstərməklə hakimiyyət tranzitini özü izləmək istəyib. Əslində, Tokayev qısamüddətli prezident olarsa və Elbasının etdiyi kimi “birdən” istefa verərsə, bunda təəccüblü heç nə olmayacaq və o zaman prezident postuna onun böyük qızı – Senatın spikerinə qədər “böyümüş”- prezidentə nəzarət üçün çox əlverişli mövqedir – Dariqa seçiləcək. Hadisələrin belə inkişafını seçicilərin necə qəbul edəcəyi başqa məsələdir, bir də məsələ təkcə “gender” deyilən problemdə deyil, bu xanımın səriştəlilik səviyyəsində və Nazarbayevlər ailəsi idarəçiliyinin sonsuzluğundadır.
Amma Tokayevə qayıdaq. Yada salaq ki, o, prezident təyin ediləndən sonra ilk xarici səfərini (apreldə) Rusiyaya edib. Bu, xarici siyasətdə çoxvektorluluğu saxlamaqla RF-nin burada proritet statusa malik olduğunun xeyrinə danışır – həm təhlükəsizliyin təmini, həm də iqtisadi əlaqələr baxımından. Hakim “Nur Otan” partiyasının sədr müavini Maulen Aşimbayev də bunu təsdiq edib. O deyib: “Rusiyaya münasibətdə Tokayevin mövqeyi aydındır – bu ölkə Qazaxıstanın əsas tərəfdaşı və müttəfiqidir”. Lakin siyasətçi Çinlə, Mərkəzi Asiya üzrə qonşularla və Avropa ölkələrilə ticari-iqtisadi, yatırım, mədəni və humanitar münasibətləri möhkəmləndirməyin gərəkdiyini də qeyd edib. Yeri gəlmişkən, qeyd edək ki, Qazaxıstanda 10 mindən çox müəssisə Rusiya kapitalının iştirakı ilə işləyir. İki ölkənin ümumi sərhədinin uzunluğu isə 7,5 min kilometrdir.
Habelə düşünmək olar ki, Qazaxıstan Avrasiya inteqrasiyasını dərinləşdirmək kursunu sürdürəcək. Amma Tokayev yenə də Nazarbayev deyil – siyasi həssaslığı, təcrübəsi və müxtəlif, bir-birinə çox vaxt antaqonist güc mərkəzləri arasında manevr etmək bacarığı ilə. O isə nə çox, nə də az – Rusiya, ABŞ, Çin, Avropa Birliyi, Asiya və Yaxın Şərq dövlətləri kimi “vəhşi buğalar”ın arasında “silkələnib sıxlaşmalı” olacaq.
Onda daxili siyasətdə də asan olmayacaq: Qazaxıstanda antirusiya və antiçin əhvali-ruhiyyəsi güclənir. Bundan savayı, bəzi güclər idarəçiliyin parlament formasına keçməyi, habelə respublikanın AB-yə girməyini tələb edirlər. Və bütün bunlar bölgə üzrə qonşulardan daha yaxşı olsa da, heç də əlverişli olmayan sosial-iqtisadi fonda baş verir.
Demək yetər ki, Qazaxıstanın kəsirli büdcəsi əsasən xammal resursları, ən çox neftin hesabına formalaşır, xarici borc isə durmadan artır. Prezidentliyə namizədlərin, demək olar, hamısı korrupsiya və sosial ədalətsizliklə mübarizənin gərəkdiyindən danışıb – onlar, əslində, xarici siyasətdə nəyə üstünlük verdiyindən asılı olmayaraq Qazaxıstan əhalisinin böyük bölümünün ümid və arzusunu səsləndirib. Əslində, hakimiyyət ölkənin qarşısında duran çağırışlardan çox gözəl xəbərdardır. Xarici işlər nazirinin müavini Roman Vasilenko səsverməyə bir gün qalmış xarici jurnalistlərə bundan danışıb: O, “iqtisadiyyatı şaxələndirmək, iqtisadi artımı saxlamaq, yaşayışın kefiyyətini yaxşılaşdırmağı” sadalayıb. Xarici siyasətdə çoxyönlülük xəttinin davamından da danışaraq “qonşularla qarşılıqlı sərfəli münasibətləri yoluna qoymağı” özəl ayırıb.
Ümumiyyətlə, Nazarbayevin ağır “mirası” Tokayevə çatıb və məsələ onun bunun qeydinə necə qalacağındadır – ümumiyyətlə, ona müstəqillik hüququ verərlərsə. Bu da şübhəlidir. Və hələ: seçkiqabağı dövr asayiş pozulmadan keçsə də, “sakit” Qazaxıstanda hər şey elə də sakit deyil. Seçkisonrası dövrə gəlincə, respublikanın baş prokurorluğu xəbərdarlıq edib: sosial şəbəkələrdə qazaxıstanlıların çağırıldığı heç bir sanksiyasız mitinq ola bilməz.
Buna baxmayaraq, adamlar seçki günü Nur-Sultanda və Alma-Atada yenə də küçələrə çıxıblar – paqonlular tam 500 adamı həbs ediblər. Respublika DİN-in məlumatına görə, paytaxtda işlək yolu kəsmək və nəqliyyat tıxacı yaratmaq cəhdinin qabağı alınıb. DİN habelə polisin fəaliyyəti nəticəsində ziyan çəkənlərin və hətta bir nəfərin həlak olduğu haqda “şayiələri” təkzib edib. Güc qurumu məlumatlandırır – əksinə, üç polis zədə alıb: mitinqçilər onlara daş, əllərinə keçəni atıb və hətta “istiotlu balon” işlədiblər.
Bax, Tokayev üçün daha bir çağırış – tam “müzəffər” qələbə günündə.

Tərcümə Strateq.az-ındır.