Azərbaycan hökuməti 2017-ci ilin iyul ayında "Azərbaycan Respublikasında pambıqçılığın inkişafına dair 2017-2022-ci illər üçün Dövlət Proqramı"nı qəbul edib.

Proqramda pambıqçılıq aqrar sektorun strateji və ölkəyə valyuta gətirən mühüm sahələrindən biri olduğu, əmək tutumluluğuna və ümumi məhsul buraxılışının həcminə görə yüksək göstəriciləri ilə seçildiyi qeyd edilib.

Həmçinin proqramda qeyd edilib ki, "Azərbaycanda pambıq istehsalı üçün əlverişli təbii iqlim şəraitinin və ənənələrin mövcudluğu, emal sənayesinin xammala tələbatının yerli istehsal hesabına ödənilməsi imkanları, həmçinin pambıq və ondan hazırlanmış son məhsullar üzrə ixrac potensialı pambıqçılığın daha da inkişaf etdirilməsini zərurətə çevirir".

Təəssüflər olsun ki, Dövlət Proqramı qəbul edildikdən sonra pambıqçılıqda məhsuldarlıq ən aşağı səviyyəyə düşdü və hər hektardan orta ölkə üzrə məhsuldarlıq 15,3 sentner təşkil etdi.

Pambıqçılıq çox gəlirli bir sahə olduğu halda 2017-ci ildə xam pambıq istehsalçıları ziyana məruz qaldılar. Dövlət Statistika Komitəsi 2017-ci ildə ölkə üzrə xam pambığın rentabelliyinin mənfi olduğunu qeyd edib. Əslində isə 2017-ci ildə istehsal olunan 207,5 min ton pambıqdan 80 min tona yaxın mahlıc əldə olunub ki, bunun da əsas hissəsi (54 min 314 ton pambıq lifi, 9 min 488 ton iplik) 2018-ci ildə ixrac edilib.

Ümumilikdə, 2018 ilin yanvar-dekabr aylarında 104,13 milyon dollar dəyərində pambıq ixrac olunub. İxrac olunan pambıq lifinin 1 tonunun ixrac dəyəri 1481 dollar təşkil edib. Beləliklə, 2017-ci ildə əldə olunan 80 min ton pambıq lifindən əldə edilən gəlir 118,48 milyon ABŞ dolları və yaxud bu günki məzənnə ilə 201 milyon 416 min manat təşkil edib. Dövlət Statistika Komitəsinin xam pambığın bir sentnerinin satış qiyməti üzrə apardığı hesablamalar göstərib ki, ümumilikdə 2017-ci ildə emal müəssisələri 207,5 min ton xam pambığın alışı üçün cəmi 105,5 milyon manat xərcləyiblər. Beləliklə, 2017-ci ildə istehsal olunan pambıq lifindən 96 milyon manat qazanc əldə olunub. Xam pambığın emalından əldə olunan digər məhsulları da hesablasaq bu sahədə rentabellik 120 faizdən çoxdur. Baxmayaraq ki, keçən il bu sahənin ziyanla başa gəldiyi DSK-nın təqdim etdiyi cədvəllərdə öz əksini tapıb. Belə ki, DSK-nın təqdim etdiyi məlumatlara əsasən xam pambığın bir sentnerinin maya dəyəri 51 manat 17 qəpik olduğu halda, məhsulun bir sentneri emal müəssisələri tərəfindən 50 manat 87 qəpiyə alınıb. Bu hesabla kəndlilərə dəyən ziyan 621 min manat olub. Əslində DSK-nın təqdim etdiyi məlumatlara əsaslanaraq demək olar ki, 2017-ci ildə pambıq istehsalı kəndlilər, fermerlər üçün ziyanla başa gəlsə də, oliqarx-məmurlar bu sahədən 100 milyon manatdan çox təmiz qazanc əldə ediblər.

"Azərbaycan Respublikasında pambıqçılığın inkişafına dair 2017-2022-ci illər üçün Dövlət Proqramı"nda qeyd edilir ki, proqramın "məqsədi ölkədə pambıqçılıq məhsullarına tələbatın ödənilməsi, pambıq emalı müəssisələrinin xammal təminatının yaxşılaşdırılması, emal sənayesinin inkişaf etdirilməsi, pambıq məhsullarının ixracının artırılması, kənd yerlərində əhalinin məşğulluq səviyyəsinin yüksəldilməsi üçün pambıqçılığa dövlət dəstəyinin gücləndirilməsindən və bu sahənin inkişafının stimullaşdırılmasından ibarətdir". Qarşıya qoyulmuş məqsədə nail olmaq infrastruktur təminatının yaxşılaşdırılması, pambıqçılıq məhsullarının rəqabət qabiliyyətliliyinin artırılması, ixracının təşviqi, idxalın əvəzlənməsi səviyyəsinin yüksəldilməsi və s. vəzifələrin yerinə yetirilməsi nəzərdə tutulub. Dövlət Proqramının həyata keçirilməsi üzrə təqdim olunan tədbirlər planında isə konkret görüləcək işlər deyil, "fəaliyyətin gücləndirilməsi", "dəstəklənməsi", "təşviqi" kimi ümumi olaraq qeyri-müəyyən nəticələri ola biləcək tədbirlər nəzərdə tutulub.

Azərbaycan hökuməti reallığı nəzərə almadan, dəqiq hesablamalar aparmadan "Azərbaycan Respublikasında pambıqçılığın inkişafına dair 2017-2022-ci illər üçün Dövlət Proqramı"nın icrası nəticəsində 2022-ci ildə xam pambıq istehsalını 500 min tona qədər artırmağı hədəf kimi qarşıya qoyub.

Onu da qeyd etməliyəm ki, 2016-cı ilin sentyabr ayında Sabirabadda pambıqçılıqla bağlı keçirilən respublika müşavirədə İlham Əliyev demişdi: "Çalışmalıyıq ki, biz orta məhsuldarlığı 1980-81-ci illərdə ən pik nöqtədə olan məhsuldarlığın səviyyəsinə qaldıraq - təqribən 35 sentnerə. Əgər orta məhsuldarlıq olarsa, 200 min hektardan 700 min ton pambıq yığılacaq. Bu da pambıqçılığın faktiki olaraq tam bərpası, özü də müasir səviyyədə bərpası demək olacaq".

Birincisi, növbəli əkin sistemi tətbiq etmədən məhsuldarlığı 35 sentnerə qaldırmaq mümkün olmayacaq. Növbəli əkin sisteminin tətbiqi isə pambıq əkini üçün daha böyük ərazidən istifadəni şərtləndirir. Burada adi hesablama apararaq 35-i 200-ə vurmaq yox, həm də hər il dəyişəcək sahələrin həcmi və yeri nəzərə alınmalıdır. Bu isə mürəkkəb məsələdir. İkincisi, artıq Kənd Təsərrüfatı Nazirliyi yanında Aqrar Tədqiqatlar Mərkəzi Azərbaycanda əvvəlki illərlə müqayisədə pambığın əkin sahələrinin azaldılması təşəbbüsü ilə çıxış edib. Belə ki, 2019-cu ildə 104,9 min hektar sahədə pambıq əkiləcəyi haqda proqnoz verib. Bu isə o deməkdir ki, hökumət Dövlət Proqramında 2022-ci il üçün qarşıya qoyduğu hədəfə, 500 min ton pambıq istehsalına nail ola bilməyəcək. Dövlət Proqramı 2017-ci ildə qəbul edilsə də, hətta 2018-ci ildə qarşıya qoyulan hədəfə nail olunmadı. Hökumət bir il əvvəl 2018-ci il üçün hər hektardan 40 sentner məhsul əldə olunacağını vəd etsə də, sonradan nəzərdə tutulan göstəricini 2 dəfə aşağı endirdi. Belə ki, 2018-ci ildə İlham Əliyev Nazirlər Kabinetinin iclasında qeyd edib ki, hər hektardan orta məhsuldarlıq azı 20 sentnerə çatdırılmalıdır. Lakin 2018-ci ildə ölkə üzrə hər hektardan orta məhsuldarlıq 17,5 sentner təşkil edib.

Pambıqçılıqda məhsuldarlığın bu qədər aşağı olması onu deməyə əsas verir ki, əvvəlki ildə olduğu kimi 2018-ci ildə də bir çox rayonlarda pambıq əkini ilə məşğul olan fermerlər, kəndlilər ciddi ziyana məruz qalıblar. 2018-ci ildə ölkənin 22 rayonunda pambıq əkini həyata keçirilib. Bu rayonların tən yarısında məhsuldarlıq 15 sentnerdən aşağı olub. Bəzi rayonlarda isə hər hektardan orta məhsuldarlıq 10 sentner səviyyəsinə də qalxmayıb. Füzuli, Hacıqabul, Ağsu rayonlarında məhsuldarlıq 10 sentnerdən aşağı, Ucar rayonunda isə hər hektardan orta məhsuldarlıq 6,6 sentner olub. Apardığımız hesablamalar göstərdi ki, 2018-ci idə də məhsulun az, alış qiymətinin ucuz olması minlərlə kəndlilərin müflis olmasına səbəb olub.

Onu da qeyd etmək lazımdır ki, hələ 2010-cu ildə "Pambıqçılıq haqqında Azərbaycan Respublikasının Qanunu" qəbul edilib. "Pambıqçılıq haqqında Azərbaycan Respublikasının Qanunu"nun 19- cu maddəsində "pambıq sahələrinin sığortalanmasına dövlət tərəfindən maliyyə yardımının göstərilməsi" nəzərdə tutulsa da, bu maddənin işlək mexanizmi hazırlanmadığı üçün sığorta hadisələri baş versə də, fermerlər onlara verilə biləcək imkandan faydalana bilməyiblər. Bu, azmış kimi bu sahədə çalışanlar icbari qaydada sığorta olunmurlar.

Qeyd etməliyəm ki, Azərbaycanda 2018-ci ilin iyun ayında pambıq tarlalarında çoxsaylı insan zəhərlənməsi halları baş verib. Həmin ilin iyun ayının 10-da Saatlı rayonunun Simadakənd kəndi ərazisində pambıq sahəsində kütləvi zəhərlənmə olmuşdu. Fermer Lətif Xəlilova məxsus pambıq tarlasında işləyən 24 fəhlə "kimyəvi dərman zəhərlənməsi" diaqnozu ilə Saatlı Rayon Mərkəzi Xəstəxanasına daxil olmuşdu. İyun ayının 17-də Tərtər rayonunun Seydimli kəndində pambıq tarlasında işləyən 14 fəhlə xəstəxanaya müraciət etmişdi.

İyunun 19-da İmişli rayonunda pambıq sahəsində kütləvi zəhərlənmə hadisəsi baş vermişdi. O zaman həmin rayonda zəhərlənənlərin sayının 80-ə yaxın olduğu bildirilsə də, İmişli rayon xəstəxanasına pambıq sahəsində işləyən 140-dan çox fəhlə müraciət etmişdi. Bir gün sonra iyunun 20-də Yevlax rayonunun Hacımahmudlu kəndi ərazisində yerləşən pambıq sahəsində işləyən 25 fəhlə zəhərlənmişdi. Zəhərlənənlərin biri 13 yaşında, ikisi 14 yaşında, daha ikisi isə 15 yaşında yeniyetmələr olub. Onlar Amil Allahverdiyev (2005-ci ildə anadan olub), Ayxan Hüseynli (2004-ci il), Samir Qasımov (2003-cü il), Munis Hüseynli (2003-cü il), Aysel Ağakişiyevadır (2004-cü il). Ümumilikdə isə 2018-ci ildə ölkə üzrə zəhərlənmə ilə bağlı tibb müəssisələrinə müraciət edənlərin sayı 500 nəfərə yaxın olub.

Pambıqçılıq haqqında qanunda pambıqçılığın maddi-texniki bazasının yüksəldilməsi, pambıqçılıq zonalarında suvarma infrastrukturunun və torpaqların meliorativ vəziyyətinin yaxşılaşdırılması nəzərdə tutulsa da, bu istiqamətdə vəziyyət dəyişməyib. Qanunda müasir texnika və texnologiyaların alınıb pambıq və pambıq məhsulları istehsalçılarına lizinq yolu ilə güzəştli şərtlərlə verilməsi nəzərdə tutulur. Lakin texniki təminatla bağlı bu sahədə çox ciddi problemlər var. Pambıqyığan maşınların sayı 1985-ci ildə 4238 ədəd, 1999-cu ildə 1751 ədəd olduğu halda, 2017-ci ildə cəmi 311 ədəd təşkil edib.

Yaxın günlərdə bölgələrdə pambıq əkininə start veriləcək. Azərbaycanda pambıqçılıqda məhsuldarlığı artırmaq, pambığın keyfiyyətini yaxşılaşdırmaq, rəqabət qabiliyyətli məhsul istehsal etmək üçün yaxşı olar ki, hökumət kəndlilərə, fermerlərə sərbəstlik və seçim imkanı versin, pambıq emalında və ixracında mövcud olan inhisarçılığı aradan götürsün, fermer təsərrüfatlarına istehsal etdikləri xam pambığı emal etmək və xaricə çıxarmaq imkanı yaratsın. Yaxşı olar ki, hökumət qəbul etdiyi sənədlərdə nəzərdə tutduğu kimi istehsalçıların ucuz kredit resurslarına çıxışını, davamlı suvarma suyu ilə təminatını, təsərrüfatların sığortalanmasını və sahədə çalışanların icbari qaydada sığorta olunmasını təşkil etsin.