Dənizin hüquqi statusunun müəyyən olunmasında növbəti mərhələ başlayır

Xəzərsahili ölkələrin liderləri arasında bu ilin sentyabrında keçirilməsi planlaşdırılan zirvə görüşünə hazırlıq işləri ilə bağlı aprelin 22-də Rusiyanın Həştərxan şəhərində dövlət başçılarının növbəti görüşü nəzərdə tutulur. SSRİ-nin dağılmasından sonra müzakirə predmeti olan Xəzərin hüquqi statusu problemi hələ də sahilyanı ölkələr tərəfindən həll edilməmiş qalıb. Bu məsələnin həllində razılığın əldə olunmamasının nəticəsidir ki, Xəzərin təbii ehtiyatlarından hələ də tam istifadə etmək mümkün olmayıb. Sahil boyu ölkələri 7000 km məsafədə əhatə edən Xəzərin bölünməsində 5 ölkənin - Rusiyanın, İranın, Qazaxıstanın, Türkmənistanın və Azərbaycanın maraqları toqquşur. Hələ də dənizdə kəşf olunmamış çoxlu neft və qaz yataqlarının olduğu güman edildiyindən heç bir tərəf öz mövqelərindən geri çəkilmək niyyətində deyil.
Xəzər dənizinin hüquqi statusunun təyin edilməsi zamanı 3 əsas yanaşma ortaya çıxıb. Bunlardan birincisi, beynəlxalq quru sərhədlərinin orta xətt boyunca dənizə qədər uzadılması ilə milli sektorların yaradılması və sahil dövlətlərin özlərinə aid milli sektorlar daxilində hər cür suverenliyə və haqqa sahib olmasıdır. Bu yanaşmaya Rusiya və Qazaxıstan qarşı çıxır. İkinci yanaşma isə 1982-ci il tarixli BMT Dəniz Hüququ üzrə Müqaviləyə uyğun olaraq hər bir ölkə üçün 12 millik dəniz suları nəzərdə tutur, qalan ərazi isə sahil ölkələrinin ümumi istifadəsinə verilir. Türkmənistan ilə İran bu yanaşmaya müsbət yanaşır. Xəzərin hüquqi statusu mövzusunda ortaya qoyulan üçüncü yanaşma isə dənizin beş ölkə arasında bərabər bölünməsini nəzərdə tutur. İranın irəli sürdüyü bu həll yoluna Xəzərlə ən uzun sahili olan dövlətlər Qazaxıstan və Rusiya qarşı çıxır. Mövcud bölünmədə yalnız Qazaxıstanın payı 20 faizdən çoxdur. İran ilə sərhədi olan Azərbaycan və Türkmənistan kimi ölkələr öz paylarından İrana təhvil verəcəyi halda özlərinə qonşu olan Qazaxıstandan pay ala bilməyəcəyini bildikləri üçün bu yanaşmanın əleyhinədir.
Ümumiyyətlə, SSRİ və İran arasında Xəzərin bölgüsü zamanı əldə olunmuş ən son razılaşmaya əsasən, dənizin 86 faizi SSRİ-nin, 14 faizi isə İranın nəzarəti altında olub. SSRİ eyni orta xətt prinsipi üzrə Xəzərin ona aid olan 86 faizlik hissəsini Rusiya, Qazaxıstan, Türkmənistan və Azərbaycan arasında 1970-ci ildə milli sektorlara bölüb. Həmin bölgüdə Rusiya 19 faiz, Qazaxıstan 29 faiz, Azərbaycan 21 faiz, Türkmənistan isə 16 faizlik pay almışdı. Sovet imperiyasının süqutundan sonra beynəlxalq münasibətlər sistemində baş verən dəyişikliklər Xəzərin hüquqi statusunda da özünü göstərdi. İndiyə qədər hüquqi statusun müəyyən olunmamasında ən əsas pozucu rolu İran və Türkmənistan oynayır. Ümumi tezislərinin bir-birinə yaxın olmasına baxmayaraq, Türkmənistan tərəfi Abşeron yarımadası məsələsində razılığa gəlmək istəmir. Türkmənistan Azərbaycanla arasında çəkiləcək orta xətt zamanı Abşeron yarımadasının nəzərə alınmamasında israr edir. Əgər Türkmənistan variantı işə düşərsə, Azərbaycan “Kəpəz” və “Azəri-Çıraq” yataqlarını itirə bilər. Bölgü prosesində Qazaxıstanın Rusiya və Azərbaycan ilə demək olar ki, ciddi bir problemi yoxdur.Qazaxıstan hər iki ölkə ilə sərhədlərin müəyyən olunmasında “orta xətt” prinsipi əsasında sərhəd bölgəsindəki enerji yataqlarının bərabər istifadəsinə dair razılıq əldə edib.
İran isə Xəzərin beş bərabər hissəyə bölünməsi prinsipində israr edir. Molla rejiminin bu prinsipdə əsas hədəfi daha çox Azərbaycanı enerji qaynaqlarından məhrum etməkdir. Azərbaycanın Xəzərdə yerləşən mühüm enerji yataqlarına nəzarət etməsini qəbul etmək istəməyən qonşu ölkə bu yolla ölkəmizin iqtisadi maraqlarına zərbə vurmağı hədəfləyir. Hüquqi statusun müəyyən edilməsi prosesində Azərbaycanı təkləmək üçün İran Türkmənistana dəstək verməklə onun mövqelərini müdafiə edir. Həmçinin İran Rusiya ilə müəyyən anlaşmalar etməklə onu da Azərbaycana qarşı çevirmək istəyir. Hər iki dövlətin bölgədə Türkiyənin, Avropa Birliyi ölkələrinin, Amerikanın mövqelərinin möhkəmlənməsindən dolayı narahatlıqları Azərbaycana qarşı mövqelərini birləşdirməyə yardım edir. Bu məqsədlə bir neçə dəfə İranın Xəzərin Azərbaycan sektorunda hərbi təlimlər keçirdiyi də məlumdur.
Bütün bu sadalanan amillər səbəbindən uzun müddət keçməsinə baxmayaraq, Xəzərin hüquqi statusu məsələsində ortaq məxrəc əldə etmək mümkün olmayıb. İranın rəvac verdiyi seperatçılıq səbəbindən Xəzər dostluq və barış dənizi olmaqdan daha çox mübahisə predmetinə çevrilib. Aprelin 22-də keçirilməsi planlaşdırılan görüşdə də ümumi razılığın əldə olunması real görünmür.
Sərdar MUSA