Azərbaycan hələ də beynəlxalq maliyyə institututlarının tələbi ilə Vergilər Nazirliyinin vergi nəzarətinin daha da təkmilləşdirilməsi və yoxlamalarının səmərəliliyinin artırılması nəzərdə tutan planı icra etmir

Azərbaycanda vergi siyasəti hələ də sovetlər dövründən qalma mexanizmlər üzrə işləyir. Dövlətin vergi siyasətini vergi müfəttişlərinin gözəyarı rəyləri, onların insaf parametrləri və dövriyyə ilə bağlı olaraq yalan informasiyalar müəyyənləşdirir.
Ölkənin vergi siyasətində xüsusilə də kiçik və orta sahibkarlar daha çox əziyyət çəkməli olurlar. Bu gün daha çox bir müfəttiş obrazının ölkənin iqtisadiyyatına vurduğu ziyandan danışacağıq.
Çox sadə dillə ifadə etsək istənilən bir sahibkarlıq subyektinə vergi müfəttişi gəlir və dövriyyə üzrə göstəricilərə əsasən ödənilmiş gəlir vergilərinin həcminin yoxlayır. Müxabirləşmə və tədiyyə üzrə balanslar tam olaraq təftiş edilir. Və tutaq ki, bir müəssisəədə sözün əsl mənasında ikili mühasibatlıq həyata keçirilir və vergidən yayınma var. Sahibkarın vergidən yayınması da səbəbsiz deyil. Sadələşdirilmiş vergi uçotu üzrə dərəcələr belə o qədər yüksəkdir ki, inkişaf etmək istəyən sahibkar ondan gizlənmək zorundadır. Həmçinin də xəzinə üzrə mədaxil və məxaric əməliyyatları ilə bağlı olaraq əslində ortada kifayət qədər sərt tətbiqetmələr var. Lakin bu gün mövzu o deyil. Mövzu sahibkarın vergidən yayındığı təqdirdə ədalətli olaraq cəriməyə məruz qalıb-qalmamasından gedir. İstənilən halda da gözəyarı və müqayisəli qaydada müfəttiş vergi sanksiyası tətbiq edir.
Burada isə fərdi ünsiyyət və müfəttişin insafı ilə əlaqəli olaraq sanksiyalar adətən rüşvətlə tənzimlənir. Məsələn sahibkarın vergidən gizləndiyi 3 il ərzində ən yüksək dövriyyəsi üzrə rəqəmlər seçilir və 18 faizlir gəlir, 4 faizlik əlavə dəyər vergiləri və sair tətbiq olunur. Ən yüksək dövr istisna olmaqla hətta işləmədiyi və ya ziyanlı işlədiyi dövrlərə görə də bütövlükdə çıxarılmış ümumi jəlirlərə əsasən vergi sanksiyası tətbiq olunur.
Amma müfəttişə edilən «hörmət» müqabilində gəlir, dövriyyə, ümumi balans üzrə göstəricilər sahibkarın ziyanla işlədiyi zamanlara uyğun olaraq da hesablana və cərimə tətbiq edilə bilər.
Avropa İttifaqına üzv olan dövlətlər 20 ilə yaxındır ki, vergi siyasətində müfəttişin iradəsi anlayışından imtina edib. Vergidən yayınan sahibkar və ya istənilən rentabelli subyekt elektron qaydada cərimə olunur. Azərbaycanda isə bu sadəcə olaraq mümkün deyil. Ən azından ona görə ki, elektron qaydada sahibkarların nəzarətdə saxlanılması üçün zəruri baza mövcud deyil - bu günə qədər qurulmayıb və ya bilərəkdən yubadılır.
Hansı ki, 2008-ci ildə Avropa İnkişaf Bankı ilə Dünya Bankının Azərbaycanın vergilər nazirliyinə elektronlaşdırma üzrə ayırdığı layihələr üzrə vəsaitlərin həcmi 70 milyon avroya yaxındır. Vergidə «Vahid pəncərə» sistemi üzrə də insan amili, «mərhəmətli müfəttiş» obrazı mühim rol oynayır. Çünki pəncərə arxasından baxan və əlini iş qurmaq istəyən vətəndaşa uzadan da elə vergi müfəttişidir. Həm də sənədlərə möhür vurulmalı, sonrakı mərhələlərdə isə sahibkar müfəttişlə birbaşa canlı təmasda olacaq. Özü də pəncərədən deyil, birbaşa qapıdan girməklə təkbətək otaqda.
Bu ilin yanvar ayının 1-dən etibarən Vergi Məcəlləsinə edilən 100-dən artıq dəyişiklik və əlavə qüvvəyə minib. Ötən il Milli Məclisdə qəbul edilən bu dəyişikliklər də ölkədə kiçik və orta sahibkarlığın inkişafına heç bir halda xidmət etmir.
Dəyişikliklərin əhatə dairəsi aylıq gəliri 2000 manatdan artıq olanlardır. Dəyişikliklərə əsasən, fiziki şəxslərdən gəlir vergisi üzrə minimal dərəcənin (14%) tətbiq edildiyi məbləğ 2000 manatdan 2500 manata qaldırılacaq. Gəlir vergisinin maksimum dərəcəsi isə 30%-dən 25%-ə endiriləcək.
Nəticədə, məsələn, əgər indiyədək aylıq gəliri 2500 manat olan şəxs 430 manat vergi ödəyirdisə, dəyişikliklərdən sonra onun ödədiyi verginin məbləği 350 manata düşəcək. Aylıq gəliri 5000 manat olanlar üçün isə ödənilən verginin məbləği 1180 manatdan 975 manata düşəcək və s. Eyni dəyişikliklər sahibkarlıq fəaliyyətindən əldə edilən gəlirlərə də aiddir.
İlk baxışdan vergilərin alınması üzrə azaldıldığı təəssüratı yaranır. Amma tələsmək lazım deyil, aylıq gəliri 2000 manat olan milyonlarla müəssisə var ki, məhz vergi aşağı salınanda cərimə sanksiyaları artır. Özü də yuxarıdakı mütərəqqi hesab edilə bilən dəyişikliklərə uyğunlaşan, yəni aylıq gəliri 2000-2500 manat olan sahibkarlar üçün vergidən cəmi bir rüb yayınma üzrə tətbiq edilən sanksiyalar 17 faizdən 41 faizə qədər artırılır. Kiçik bir misal olaraq hansısa mövsümi sahibkarlıq subyekti 4 ay aylıq 2500 manat gəlirlə işləyibsə və 5-ci, 6-cı aylarda ümumiyyətlə sıfır gəlirlə fəaliyyət göstəribsə, o zaman cərimə əvvəlki gəlir olan dövrlərə uyğun 41 faizlə hesablanacaq. Səbəb kimi isə sadələşdirilmiş vergi tətbiqetmələridir. Nə qədər gülünc və təəccüblü olsa da…
Məhz bu sahə üzrə heç bir vergi tətili tətbiq olunmur. Yəni kiçik sahibkarlıq üçün müstəsna hal yalnız müfəttişin «insafının» ixtiyarında olur. Əslində bütün dünyada vergi siyasətinin sərtləşdirilməsi həyata keçirilir. Elə başa düşülməsin ki, vergi siyasətinin sərtləşdirilməsi sahibkarların əzilməsinə xidmət edir. Sadəcə olaraq sadələşdirmə bütün hallarda hərcmərclik yaradır. Xüsusilə də postsovet ölkələrində belə hallara daha çox rast gəlmək mümkündür. Vergi islahatları birtərəfli qaydada aparıldığından və hesablamalar-tətbietmələr insan iradəsi ilə olduğundan bütün islahatlar uğursuz olur.
Amma Azərbaycan hələ də beynəlxalq maliyyə institututlarının tələbi ilə Vergilər Nazirliyinin vergi nəzarətinin daha da təkmilləşdirilməsi və yoxlamalarının səmərəliliyinin artırılması nəzərdə tutan planı icra etmir. Proqramda vergi auditinin seçim prosesinin avtomatlaşdırılması və seçim standartlarının, kameral və səyyar vergi yoxlamalarının həyata keçirilməsi üçün standart göstəricilər sisteminin və proqram təminatının işlənib hazırlanmalıdır. Bunun mənası ondan ibarətdir ki, vergi yoxlamaları artıq istənilən obyektdə yox, doğrudan da vergidən yayınmaq ehtimalı yüksək olan obyektlərdə aparılacaq, yəni yoxlamaların sayı xeyli azalacaq ki, bu da investisiya mühitinin yaxşılaşmasına xidmət edir. Amma 2 ildir ki, bu islahat həyata keçirilmir, bu proqram da nazirin masası üzərində, bəlkə də masanın yanındakı zibil qutusundadır.

Elmar QARAZADƏ