9 iri dövlət müəssisəsinin 1,5 milyard manat vergi borcu var; Nəhəng dövlət şirkətləri vergi borclarını niyə ödəmir?

Milli Məclisin mayın 31-də keçirilən plenar iclasında “Azərbaycan Respublikasının 2012-ci il dövlət büdcəsinin icrası haqqında” qanun layihəsi müzakirəsi zamanı bəlli oldu ki, 9 iri vergi ödəyicisinin dövlət büdcəsinə borcu 1,5 milyard manata yaxındır. Büdcə daxilolmalarında isə yenə də yük 9 iri dövlət müəssisəsinin üstünə düşür.
Bununla belə, inhisarçılıqdan doğan nəhəng gəlirlərə baxmayaraq, heç bir səbəb olmadan iri dövlət müəssisələri dövlət büdcəsinə və Sosial Müdafiə Fonduna həmişə borclu qalır. Məsələn, Dövlət Neft Şirkəti ixrac edilən məhsulların topdansatış və ixrac qiymətləri arasındakı fərqdən büdcəyə ödənişlər üzrə öhdəliklərini yerinə yetirmir. Bu mənbə üzrə büdcə gəliri proqnozu 406,4 milyon manat nəzərdə tutulub. Hesablama Palatasının rəyində qeyd olunur ki, Vergilər Nazirliyi bu mənbə üzrə 424,9 milyon manat vergi hesablayıb. Lakin buna baxmayaraq, Dövlət Neft Şirkəti bu vergi növü üzrə cəmi 197,7 milyon manat ödəniş edib və öhdəliklərini yerinə yetirməyib. Bu isə proqnozun 48,5 faizi, hesablanmış vergilərin isə 46,5 faizi deməkdir.
Ümumiyyətlə, iri dövlət vergi ödəyicilərinin ödədiyi vergilər büdcədən aldıqlarından azdır. 2012-ci ildə Dövlət Neft Şirkəti istisna olmaqla, digər 6 iri dövlət vergi ödəyicisi - Rabitə Nazirliyinin müəssisələri, “Azərenerji” ASC, “Dövlət Dəmir Yolları” QSC, Dövlət Xəzər Dəniz Gəmiçiliyi, “AZAL” Dövlət Konserni və “Azərsu” ASC dövlət büdcəsinə 210,5 milyon manat vergi ödəyib ki, bu da əvvəlki illə müqayisədə 3,2 milyon manat azdır. Azalmaya əsas səbəb isə “Dövlət Dəmir Yolları” QSC üzrə vergi ödənişlərinin 64,6 faiz azalmasıdır.
Qeyd edək ki, son 5 il ərzində “Dövlət Dəmir Yolları” QSC-nin vergi ödənişləri ilbəil azalıb. Əslində, vergi ödənişlərinin azalma tendensiyası “Dövlət Dəmir Yolları” ilə yanaşı Xəzər Dəniz Gəmiçiliyi və “AZAL”a da aiddir. 5 il ərzində Xəzər Dəniz Gəmiçiliyinin dövlət büdcəsinə ödədiyi vergilərin həcmi 77,1 faiz, “AZAL”ın ödədiyi vergilər isə 27,9 faiz azalıb.
Dövlət şirkətlərinin büdcəyə olan böyük həcmli borcları isə hələ də qalmaqdadır. 2013-cü ilin əvvəlinə dövlət büdcəsinə borclar 3 milyard manat təşkil edib ki, bunun da 1,5 milyard manatı adıçəkilən iri dövlət müəssisələrinin payına düşür. Dövlət Neft Şirkəti, “Azərenerji”, AZAL və “Azərsu”nun borcları Nazirlər Kabinetinin borcların silinməsilə bağlı qərarları sayəsində azaldılıb.
Ümumiyyətlə, son illərə baxanda daha çox 9 qurumun dövlət büdcəsinə xeyli borcunun olduğu görünür. Hətta büdcəyə olan borcun 70-75 faizi məhz bu qurumların payına düşür. Bu şirkətlər qapalı şirkətlərdir və onların fəaliyyətində şəffaflıq yoxdur. Eləcə də onlar dövlətin ayrı-ayrı şəxsləri tərəfindən himayə olunur. Bu şirkətlər korrupsiyanın əsas həlqələridir. Ümumiyyətlə, borcların yaranmasının özü qeyri-şəffaflıqdan xəbər verir. Ödənilməli olan vergiyə bu müəssisələr izafi yük kimi baxırlar. Vəsaitləri isə müəyyən xərcləmələrə, şəffaf olmayan layihələrə yönəldirlər. Ona görə də qapalı olan həmin müəssisələr vergiyə ödənməli olan vəsaitləri şəffaf olmayan layihələrə istiqamətləndirir.
Bu problem müəyyən zamana kimi qalacaq. Yəni, həmin müəssisələri özəlləşdirmək vacibdir ki, məsələ də həll olunsun. Rabitə Nazirliyinin nəzdində olan müəssisələrin hamısının özəlləşdirilməsini zəruri sayan ekspertlər, “Azərenerji”ni də bu sıraya aid edir. Əksər dövlət qurumlarının özəlləşdirilməsini çox rahat şəkildə həyata keçirmək olar. Özəl sektor bu məsələlərdə şəffaf fəaliyyət göstərir və vergiyə daha çox açıqdır.

Tahir