Nazirin dövlətə vurduğu ziyanın dəyəri milyonlarla ölçülür
"2008-2015-ci illərdə Azərbaycan Respublikasında əhalinin ərzaq məhsulları ilə etibarlı təminatına dair Dövlət Proqramı"nda müəyyənləşdirilmiş tapşırıqların icrası ilə əlaqədar müasir texnologiyaların tətbiqinə əsaslanan infrastruktur sahələri, yeni istehsal, emal müəssisələri yaradılır.
Bu məqsədlə 14350 başlıq südlük və 3000 başlıq ətlik istiqamətli 13 heyvandarlıq kompleksinin yaradılmasına İqtisadi İnkişaf Nazirliyinin Sahibkarlığa Kömək Milli Fondu tərəfindən indiyədək 54 milyon manat güzəştli kredit verilib. Güzəştli kreditlər hesabına həyata keçirilən belə layihələrdən biri də Bərdə rayonunun Mehdili kəndində yerləşən “Qarabağ Aqrar Sənaye Kompleksi” Məhdud Məsuliyyətli Cəmiyyətidir. Cəmiyyətin tərkibinə tutumu 5 min ton olan soyuducu anbar, ət kəsimi fabriki, 2200 başlıq südlük və 2000 başlıq ətlik istiqamətli heyvandarlıq kompleksi daxildir.
Bu günlərdə Sahibkarlığa Kömək Milli Fondunun maliyyə dəstəyi ilə “Qarabağ Aqrar Sənaye Kompleksi” MMC-yə Macarıstandan yüksək genetik xüsusiyyətlərə malik, 200 baş südlük Holşteyn cinsindən olan damazlıq inəklər, 200 baş ətlik Şharole, Limuzin və Smental cinsindən olan danalar gətirilib. Növbəti mərhələdə əlavə 900 baş Simental cinsli damazlıq inəklərin gətirilməsi planlaşdırılır. İlin sonuna qədər kompleksə Macarıstandan gətirilən cins danaların sayı 10 minə çatdırılacaq. Bu isə Azərbaycana son illərdə gətirilən damazlıq heyvanlar üçün 31 milyon manta büdcə vəsaitinin xərclənməsi deməkdir.
Bu rəsmi bir informasiyadır. İnformasiyadan da görünür ki, Azərbaycan inək idxalı üçün milyonlarla manat vəsait xərcləyib. Lakin nəticələr heç də xərclənən dövlət vəsaitlərinə adekvat deyil. Və bu informasiyada İqtisadi İnkişaf nazirliyinin advı keçsə də əslində sahə birbaşa olaraq Kənd Təsərrüfatı Nazirliyinə aiddir. Azərbaycanın yerli mediası dəfələrlə inək idxalının dövlətin büdcə pullarının faktiki olaraq talanı kimi faktlarla sübut edən yazılar ortaya qoymasına baxmayaraq hələ də, nazirlik bu siyasəti davam etdirir. Bir neçə gün əvvəl ölkə mediasında yer alan bu informasiyanı incələmək üçün kiçik bir araşdırma apardıq. Ortada olan faktlar ən azı kənd təsərrüfatı nazirinin istefaya getməsinə belə kifayət edər.
Rəsmi məlumatlara görə, 2015-ci ilə qədər ölkədə süd və süd məhsullarının istehsalının 2.5 milyon tona çatması əsas hədəf kimi götürülüb. Hökumət bu məqsədə aparan yolu heyvandarlığın tərkibini xarici cins heyvanların hesabına yaxşılaşdırmaqda görüb. Ölkəyə damazlıq heyvanlar «Aqrolizinq»in xətti ilə idxal edilir. Bunun üçün lazım olan maliyyə isə Azərbaycan Prezidentinin Ehtiyat Fondundan ayrılıb. 2009-cu ildən 2013-cü ilin cari dövrünə qədər «xarici» heyvanlar üçün ayrılan vəsait artan xətt üzrə gedib. Elə alınan heyvanların sayı da. Büdcə hesabına hökumət bu hədəfə yaxınlaşıbmı? Ayrılan vəsait yetərlidirmi və səmərəli xərclənirmi? Üstəlik, ortada effektiv nəticə varmı?
Rəsmi məlumatlarda bildirilir ki, «Aqrolizinq» ASC-nin xətti ilə ölkəyə 2009-cu ildən indiyə kimi 4500-ə yaxın damazlıq dişi heyvan gətirilib. Bu heyvanlar 200-dən çox iri və kiçik fermer təsərrüfatına verilib. Kimisi beş-on heyvan alıb, kimisi yüzdən çox. Heyvanın dəyərinin 50 faizi büdcə hesabına ödənilir, fermer isə yerdə qalan hissənin yarısını ilkin ödəniş kimi verir, yarısını da 3 il ərzində qaytarmalıdır. «Aqrolizinq»dən deyirlər ki, şərt bununla bitmir. Yəni, könlündən damazlıq heyvan keçən fermerin özünün əkin sahəsi olmalıdır. Gətirilən inəyin saxlanacağı tövlədə hər şərait yaradılmalıdır: normaya uyğun nəmlik, işıqlandırma, tavanın hündürlüyü, heyvanların çimizdirilməsi, sağımı üçün yer, qaşovu, sərt gigiyenik qaydalar... Bir sözlə, tövlə cins inəyə bir növ Avropanı xatırlatmalıdır ki, heyvan məhsuldar süd verə bilsin.
Əldə edə bildiyimiz daha doğrusu Dövlət Statistika Komitəsinin açıqladığı rəqəmlər də göstərir ki, süd emalı ilə bağlı olaraq artım var. Lakin artımlar dövlət proqramına uyğun deyil. Tərs mütənasibliyin də səbəbi kifayət qədər sadədir. İdxal edilən heyvanlar kütləvi şəkildə tələf olurlar. Səbəbi isə odur ki, Azərbaycanda «Aqrolizinq» in xətti ilə sahibkarlara inəklər verilir. Lakin sahibkarlar paralel olaraq fermer təsərrüfatlarını qurmaq üçün Sahibkarlığa Kömək Milli Fondundan kredit ala bilmirlər. Bununla da «Aqrolizinq»dən alınan mallar tələf olur və nəticə etibarilə də fermerlər borcluya çevrilirlər. Və bu faktı billə-bilə dövlət qarşısında məsələ qaldırmayan nazir İsmət Abbasov da özünün xeyrinə məharətlə istifadə edir.
Redaksiyamıza müraciət edən sahibkarlar bildirirlər ki, əslində fermerlər inəkləri öləndən sonra «Aqrolizinq»lə gizli sövdələşməyə də gedirlər. Bu da rüşvət faktorunun işə yaramasına səbəb olur. Maraqlıdır ki, bu sahədə əslində ortada olan bir sıra məqamlar hələ ki, aradan qaldırılmayıb. Sahibkarlar deyirlər ki, Azərbaycana bu qədər inəyin idxal edilməsi üçün xərclənən milyonlarla manat vəsaiti yaxşı olardı ki, yerli südçülük təsərrüfatlarının inkişafına xərcləməklə daha böyük nəticələr əldə edilsin.
Fakt odur ki, alınan damazlıq heyvanın ölkədəki mal-qaranın ümumi sayında payı cüzidir. Buna görə ümumi süd istehsalında damazlıq heyvanın payını görmək çətindir. Qeyd edək ki, Azərbaycanda əhalinin illik 3 milyon 200 min ton süd və süd məhsullarına tələbatı var. Ərzaq Proqramında yalnız 2015-ci il hədəfi göstərilib. Bəs 2009-cu və sonrakı illər üçün hədəf neçə ton olub? Proqramın yerinə yetirilməsi üzrə Kənd Təsərrüfatı Nazirliyinin illik hesabatlarında süd istehsalının həcmi barədə söz açılmır. Əvəzində nazirlik 2013-cu ildəki hesabatında ölkədə ət və süd istehsalının artımına ciddi təsir edən bəzi bitkilərin əkilmədiyini bildirib.
Nazirlik fermerlərə müxtəlif bitki növlərinin əkilməsi üçün subsidiyaların verilməsini təklif edir. 2011-ci ildəki hesabatda da süd istehsalı ilə bağlı təxminən bu məzmunda «etiraf» və «təklif» oxuyuruq. Nazirlik təəssüflənir ki, hələ də südlük heyvanlar tam balanslaşdırılmış yemlə qidalanmır. Yenə də rəqəmlərin dili ilə desək, 2008-ci ildə ölkədə bir inək və camış təqribən 1100 litr süd verib. Ötən il isə məhsuldarlıq 1135 litrə çatıb. (Latviya, Estoniya və Almaniyada bir inəyin məhsuldarlığı 5000-7000 litr olub).
Statistikaya əsasən, süd istehsalına görə Azərbaycan nəinki Qərb ölkələrindən, hətta 12 MDB ölkəsi arasında da axırıncı yerlədən birini tutur. Bütün bu faktlar bir daha onu göstərir ki, əslində Azərbaycanın kənd təsərrüfatı sektoru üçün yatırılan investitsiyalar rentabelli deyil. Bu sadəcə olaraq kimlərinsə, şəxsi mənfəət əldə etməsi üçün kifayət qədər əlverişli sayıla bilər.
Apardığımız araşdırmalar zamanı məlum olub ki, əslində Azərbaycana gətirilən inəklərin coğrafi olaraq yaşadığı mühit, onların Azərbaycanın iqliminə uyğunlaşması da nəzərə alınmır. Məsələn ölkəni ərazisində 9 iqlim qurşağı var və idxal edilən inəklər də gətirildikləri ölkələrin iqliminə uyğun olaraq Azərbaycanın regionlarına paylanmalıdır. Lakin bəzən elə olur ki, idxal edilən inəklər mülayim suptropik iqlimdə yaşadıqları ölkədən gətirilib Azərbaycanda sərt isti-quru iqlimi olan Aran rayonlarındakı fermerlərə verilir. Nəticə etibarilə tələf olan inəklərin sayı üzrə statistik göstəricilər ilbəil artır.
Hətta kifayət qədər mühim olan bir iddiayaya əsasən idxal edilən heyvanların tələf olması üzrə statistik göstəricilər də məlum şəxsi əlaqələr səbəbindən bəzən gizlədilir. Rəsmi uçot üzrə büdcə vəsaitləri ilə idxal olunan inəklərin ölməsi faktı gizlədilir və əvəzində onların yerinə yerli hyevanlar qoyulur. Nədən ki, dövlət proqrammı üzrə nəzərdə tutulan süd tədarükü üzrə göstəricilərin azalması faktına görə heç kim nəzarət həyata keçirmir. Yəni süd tədarükü üzrə gözləntilər yerinə yetiroilməsə belə inək idxalı davam edir.
Eyni zamanda ət tədarükü üzrə də göstəricilərdə son 3 ildə gözəçarpacaq dərəcədə artım müşahidə olunmayıb. Məsələn 2010-cü illə müqayisədə 2013-cü ilin ilk birinci rübündə ət tədarükündə nəinki artım qeydə alınmayıb, hətta 3 faizə qədər azalma da müşahidə olunur. 2012-ci ilin qış aylarında isə Azərbaycanda faktiki olaraq ət tədarükü əskin azaldığından qiymətlər 6 manatdan 8 manata qədər artdı. Bu artımın isə qarşısını almaq mümkün olmadı.
Böhranlı tendensiya hələ də davam edir. Buna baxmayaraq ölkəyə idxal edilən inəklərlə bağlı olaraq büdcə vəsaitlərinin israfı 2015-ci ilə qədər davam edəcək. Çox maraqlıdır ki, Dövlət Gömrük Komitəsinin açıqladığı statistik rəqəmlərdə də son iki ildə Azərbaycana ət idxalı ilə bağlı olaraq artımın müşahidə edildiyi söylənilir. İdxalçı ölkələr arasında isə qonşu Gürcüstan daha böyük paya sahibdir. Eyni zamanda Gürcüstan Avropadan cins inəklər idxal etmir və bu ölkədə ətin qiyməti Azərbaycan manatı ilə 4 manat 50 qəpikdən yüksək deyil. Deməli kimlərsə şəxsi maraqlarını təmin etmək üçün fermerlərə daha az faizlə, uzunmüddətli kreditlər verib bu sahəni inkişaf etdirməkdə maraqlı deyillər.
Elmar