Vilnüs sammitindən sonra nə olacaq?


Rusiya Avropa Birliyinin “Şərq Tərəfdaşlığı” proqramı çərçivəsində noyabrın 28-29-da keçiriləcək toplantısından sonra rəsmi Bakıya münasibətini qətiləşdirəcək; hakimiyyət müəyyən qabaqlayıcı tədbirlər görür; ölkədə referendum keçirilə bilərmi?

Ukrayna hökumətinin Avropa Birliyinin “Şərq Tərəfdaşlığı” proqramı çərçivəsində noyabrın 28-29-da Vilnüsdə keçiriləcək zirvə toplantısına bir həftə qalmış bu qurumla əməkdaşlığı dayandırmaq qərarı ölkədə etirazlar dalğası başladıb. Qeyd edək ki, Vilnüs sammitində Ukraynanın Avropa İttifaqı ilə azad ticarət və assosiativ üzvlüklə bağlı razılaşma imzalaması gözlənilirdi. Ukrayna hakimiyyətinin qəfil verdiyi qərar prezident Viktor Yanukoviçdən narazı müxalifətə xalqı mitinqlərə çıxarmaq bəhanəsi verib. İndi hamını daha çox bir sual maraqlandırır: Ukraynada 2004-cü il inqilabı təkrarlana bilərmi?

Son məlumatlara görə, Kiyevin baş meydanında keçirilən aksiyalarda 25 mindən 100 minədək adam iştirak edib. Etiraz dalğası zəif də olsa, Ukraynanın qərb vilayətlərində başlayıb. Amma ekspertlər bu aksiyaların Yanukoviçin devrilməsi ilə nəticələnəcəyi proqnozlarına ehtiyatla yanaşır ki, bunun da bir neçə səbəbləri var.

Əvvəla, Ukrayna xalqı dəyişikliklərə 2004-cü ildəki kimi həvəsli deyil və bu, “Maydan”a çıxan aksiyaçıların əhval-ruhiyyəsindən də görünür. İkinci mühüm səbəb müxalifətin ötən 9 ildə parçalanaraq xeyli zəifləməsi göstərilir. Üçüncü səbəb Ukraynanın rusiyameylli şimal bölgəsinin Yanukoviçə dəstəkləridir.

Ekspertlər hesab edir ki, əgər müxalifət Yanukoviçi devirmək planını ciddiləşdirsə, ölkə qarşı-qarşıya dayanmış iki hissəyə parçalanar, hətta vətəndaş qarşıdurması başlaya bilər. Nəhayət, Yanukoviçin hakimiyyətdən asanlıqla çəkilməyəcəyi barədə iddialardır. Ukrayna hakimiyyəti yaxşı başa düşür ki, hadisələrə nəzarəti əldən versə, indi həbsdə olan Yuliya Timoşenkonun yerinə Yanukoviç və tərəfdarları salınacaq.

Etirazlar başlayandan polisin aksiyaçılara qarşı sərt davranması da Yanukoviçin hakimiyyətdən asanlıqla əl çəkməyəcəyinə işarədir. Ukraynanın baş naziri, müxalifətin “əsas satqın”lardan hesab etdiyi Nikolay Azarov Rusiya televiziyasına son müsahibəsində deyib ki, mitinqlərin xaricdən maliyyələşməsi ilə bağlı siqnallar alırlar. “Biz bu məlumatları diqqətlə araşdırırıq. Əgər aksiyalarda qanun pozuntuları olacaqsa, hakimiyyət müdaxilə edəcək. Biz 2004-cü ildəki kimi gözləmə mövqeyində olmayacağıq” deyə, baş nazir bildirib.

Moskva Dövlət Universitetinin keçmiş sovet məkanının öyrənilməsi üzrə informasiya-analitika mərkəzinin rəhbəri Aleksey Vlasov 2004-cü ildə Ukrayna xalqının seçkilərin nəticələrinin saxtalaşdırılmasına etiraz olaraq küçələrə çıxdığını xatırladıb: “O zaman saxtakarlıq faktı ortada idi və etirazlar öz bəhrəsini verdi. Bu dəfə isə situasiya fərqlidir”. Vlasov deyib ki, Ukraynada son sorğuların nəticələrinə görə, ölkədə 40 faiz Avropaya inteqrasiyaya, 35 faiz isə Gömrük İttifaqına üzvlüyə tərəfdardır. Siyasi analitiklərin rəyinə görə, Vilnüs sammitindən sonra etiraz dalğası səngiməyə doğru gedəcək, Yeni il ərəfəsi isə ümumiyyətlə nöqtələnəcək.

“Yeni Müsavat” Ukraynanın geri çəkiləcəyini proqnozlaşdırmışdı

Qeyd edək ki, “Yeni Müsavat” hələ sentyabr ayında Ukrayna hökumətinin Rusiyaya yönəlik mesajlarını bu dövlətin Avropa Birliyinə deyil, Gömrük İttifaqına üzvlüyə doğru getdiyini proqnozlaşdırmışdı. “Azərbaycan təkləndi” başlıqlı yazıda (bax: “Yeni Müsavat”, 27 sentyabr) Ukraynanın Rusiyanın iqtisadi sanksiyalarına sonadək tab gətirə bilməyəcəyini və Azərbaycanın Kremlin təzyiqləri qarşısında təklənə biləcəyini qeyd etmişdik. Təəssüf ki, bu ehtimallarımız doğruldu. Təsadüfi deyil ki, “Gömrük İttifaqı, yoxsa Avropaya inteqrasiya seçimində indi növbə Azərbaycanındır” deyənlərin sayı artıb.

Hakimiyyət təmsilçiləri və siyasi ekspertlər hesab edir ki, Azərbaycan Ukrayna kimi ciddi seçim qarşısında deyil. Bu iddianın tərəfdarları ölkəmizi Avropa Birliyi ilə əlaqələrinin ciddi iqtisadi sənədlər imzalamaqdan hələ uzun zaman ayırdığını deyirlər. Azərbaycana doğrudan da Avropa Birliyi ilə hərtərəfli əməkdaşlığı üçün uzun zaman lazımdır. Amma bunu Rusiyanın təzyiqlərindən sığortalanmaq kimi təqdim etmək də yanlışdır. Hakimiyyətin qərar verən mərkəzləri bunu əlbəttə ki, yaxşı bilirlər. Ermənistanın Gömrük İttifaqına üzvlüyü Azərbaycana ərazisini işğal etmiş bir ölkə ilə bir birlikdə olmamaq üçün də əlavə arqument verir. Amma onu da unutmayaq ki, Azərbaycan Ermənistanın üzv olduğu digər təşkilatlarda da təmsil olunur, MDB-də də birgə iştirakçıdır.
Prezident Ukraynanın qərarından xəbərdar olubmu?
Ukraynanın gözlənilmədən 90 dərəcə dönüş etməsi bir sıra strateji məsələlərdə ciddi tərəfdaşlıq etdiyi, o cümlədən Gömrük İttifaqına üzvlüklə bağlı Azərbaycanla birgə müqavimət mərkəzi yaradacağı barədə iddiaları da puç etdi. Ukraynanın Avropa ilə geniş tərəfdaşlıqdan geri çəkilməsi (belə hesab edirlər ki, bu hal müvəqqətidir və rəsmi Kiyev manevr edir) Azərbaycanı açıq hədəfə çevirir.

Amma diqqət çəkən daha bir mühüm məqam var. Nəzərə almaq lazımdır ki, Ukraynanın bu qərarı Azərbaycan prezidenti İlham Əliyevin Kiyevə son səfərindən iki gün sonra verilib. Böyük ehtimalla İlham Əliyev belə bir qərar veriləcəyindən öncədən xəbərdar edilib. Ukraynanın Azərbaycanla bundan sonra da birgə addımlar atacağı, strateji məsələlərdə əməkdaşlıq edəcəyi şübhəsizdir. Çünki Vilnüs sammiti ilə Avropaya siyasi-iqtisadi inteqrasiya prosesi bitmir, əksinə, yeni mərhələyə qədəm qoyur. Amma Azərbaycan yerində hərəkətsiz dayana da bilməz. Brüssel açıq bəyan edib ki, Gömrük İttifaqı ilə Avropa Birliyini bir yerdə “sintez” etmək mümkün deyil. Yəni bu məsələdə balanslaşdırma siyasəti uğursuzluğa məhkumdur. Rusiya isə Ukraynanı “ram etməklə” bir daha göstərdi ki, aqressiv siyasət kursunu dəyişməyib. Aydındır ki, Putin Avropaya rəqib kimi gördüyü Gömrük İttifaqına üzvlük məsələsində yaxın qonşularına təzyiqləri davam etdirəcək. Belə bir durumda Azərbaycanın “nə o tərəfə, nə bu tərəfə” seçimi özünü doğrultmayacaq. Əksinə, Azərbaycanı həm Avropa Birliyinin, həm də Rusiyanın təzyiqləri qarşısında tək qoyacaq.

“Azadlıq” qəzeti son sayında bu mövzuya toxunaraq maraqlı bir xəbər yayıb. Qəzetin iddiasına görə, Azərbaycan hakimiyyəti Vladimir Putinin layihəsi olan Avrasiya və Gömrük ittifaqları ilə Avropaya inteqrasiya arasında seçim etmək üçün referendum keçirmək barədə düşünür. Xəbərdə deyilir ki, Azərbaycan hakimiyyəti həm Avropanın, həm Rusiyanın təzyiqlərindən yayınmaq üçün referendum keçirməyi düşünür: “İlham Əliyev Avropa ilə əməkdaşlığa üstünlük verir. Lakin Rusiyanın təzyiqlərindən ehtiyat edir. Qarşıdan gələn Vilnüs sammitində iştirak barədə qərar var. Həmin sammitdə sadələşdirilmiş viza sisteminin tətbiqi ilə bağlı saziş imzalanması gözlənilir. Lakin Avropa ”Şərq Tərəfdaşlığı" proqramı çərçivəsində əsas məsələ assosiativ və azad ticarətlə bağlı müqavilələrin imzalanmasıdır. Bu, növbəti mərhələdə planlaşdırılır. Rusiya da məhz bu iki müqavilənin əleyhinə çıxır. Azərbaycan hakimiyyəti problemin həllini referendum keçirilməsində görür". “Azadlıq” yazır ki, referendum tərəfləri Avrasiya İttifaqı və ya Avropa arasında xalqın seçim etdiyinə inandırmaqdır: “Referendum ideyası reallaşacaqsa, bu halda da təbii ki, nəticə hakimiyyətin iradəsindən asılı olacaq. Səsvermə, sadəcə, görüntü olacaq”.

Qeyd edək ki, Ukraynada Avropa Birliyi ilə imzalanacaq assosiativ üzvlük haqqında razılaşmanın referenduma çıxarılması gündəmdə idi. Sonra bu məsələ müəmmalı şəkildə gündəmdən çıxdı.

Konstitusiya referendum haqda nə deyir?

Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının 3-cü maddəsində ümumxalq səsverməsi-referendum yolu ilə həll edilən məsələlərin əhatəsi göstərilib. Konstitusiyanın 3-cü maddəsində deyilir:

I. Azərbaycan xalqı öz hüquqları və mənafeləri ilə bağlı olan hər bir məsələni referendumla həll edə bilər.

II. Aşağıdakı məsələlər yalnız referendumla həll oluna bilər:

1) Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının qəbul edilməsi və ona dəyişikliklər edilməsi;
2) Azərbaycan Respublikasının dövlət sərhədlərinin dəyişdirilməsi.
III. Aşağıdakı məsələlər üzrə referendum keçirilə bilməz:
1) vergilər və dövlət büdcəsi;
2) amnistiya və əfvetmə;
3) seçilməsi, təyin edilməsi və ya təsdiq edilməsi müvafiq olaraq qanunvericilik və (və ya) icra hakimiyyəti orqanlarının səlahiyyətlərinə aid edilmiş vəzifəli şəxslərin seçilməsi, təyin edilməsi və ya təsdiq edilməsi.

Azərbaycanın da belə bir seçim qarşısında qalacağı təqdirdə referenduma gedə biləcəyi istisna deyil. Mümkündür ki, belə bir variant hakimiyyət kuluarlarında müzakirə edilsin. Amma indilikdə referendumun keçirilməsi real görünmür.

Etibarlı mənbənin dediyinə görə, Ukraynanın itirilməsindən sonra Avropa da tərəfdaş ölkələrlə ehtiyatlı siyasət kursuna doğru gedir: “Ukraynanın hədəfə çıxarılması, Rusiyanın qıcıqlı siyasəti həm də Avropanın yanlışı idi. İndi Azərbaycan hakimiyyəti də xarici siyasət kursunda müəyyən dövr üçün ”susma, amma çox danışma da" balansını qorumağa çalışacaq. Buna nə qədər nail olunacağını Vilnüs sammitində və ondan sonra baş verən xüsusilə Rusiyanın siyasi hərəkətlilikdə biləcəyik».

Azərbaycanın Ukrayna kimi Rusiyadan enerji asılılığı yoxdur, ixrac etdiyi malların böyük əksəriyyəti başqa ölkələrə gedir. Bu səbəbdən də Kreml yenə də Azərbaycana təzyiqləri əlbəttə ki, nisbətən yumşaq tonda və qapalı formada aparmağa üstünlük verəcək. Məlumatlara görə, Vilnüs sammitindən sonra Rusiya Azərbaycana qarşı əlində saxladığı kartları açmaq məcburiyyətində qalacaq. Azərbaycanın buna necə hazır olduğunu indidən birmənalı demək çətindir. Belə ümidverici xəbərlər var ki, hakimiyyət Kremlin təzyiqlərini önləmək üçün bəzi qabaqlayıcı tədbirləri görüb, hətta nə qədər miqrant qarşılaya biləcəyi barədə də araşdırma apararaq müəyyən qış hazırlıqları edib. Qarabağ cəbhəsində də ordumuzun mövqelərinin möhkəmləndirilməsi prosesinin gücləndirildiyi də gələn xəbərlər sırasındadır.

Amma unutmaq olmaz ki, Rusiyanın əli Azərbaycanda hələ də uzundur...