Dəmir Ledi Böyük Türk Liderini avtoritar rejimə satmayıb

“Dəmir ledi” 1992-ci ilin sentyabrında ölkə prezidenti Əbülfəz Elçibəyin dəvəti ilə Bakıya gəlmişdi. Bu, gözlənilməyən və simptomatik hadisə idi. SSRİ-nin dağılmasından cəmi il yarım keçirdi və müstəqil Azərbaycan Sovet İttifaqının ən qəddar düşmənlərindən biri hesab olunan dövlət xadimini qəbul edirdi. Bütün bunlar izah edilməsi çətin olan bir hiss yaşadırdı, bizə hələ məlum olmayan o müstəqillik hissini maddiləşdirirdi. Mənə Tetçeri qarşılayıb yola salan, onu yaxından müşahidə edən və maraqlı detalların şahidi olan jurnalistlər arasında olmaq xoşbəxtliyi nəsib oldu. Bakı aeroportundakı təlaşı və yüksək vəzifəli qonağa sual vermək imkanlarını, həmçinin ona necə müraciət etmək lazım olduğunu uzun-uzun müzakirə etdiyimizi xatırlayıram.
Ledi Tetçeri (onu belə adlandırmaq qəbul olunmuşdu) parlamentin spikeri İsa Qəmbərin rəhbərliyi ilə AXC hökuməti qarşılayırdı. Pilləkəndən enən Tetçer təmkinli bir şəkildə hökumət üzvləri ilə salamlaşdı. Qısa söhbətdən sonra o, paytaxta yola düşdü.
Onun səfəri BP-nin hamiliyi ilə keçirilən biznes forumuna həsr olunmuşdu və madam Tetçer Elmlər Akademiyasının Rəyasət Heyətinin binasında keçirilən bu forumda çıxış etdi. Onun nitqi Qərbdə Azərbaycana verilən əhəmiyyətə və beynəlxalq siyasətdə neftin roluna həsr olunmuşdu. Lakin Tetçerin müstəqil Azərbaycanda və Xalq Cəbhəsi hökumətinin dəvəti ilə çıxış etməsi faktı sıçrayış, gələcək neft layihələrinin imzalanması istiqamətində mühüm addım kimi qəbul edilirdi. Mübaliğəsiz demək olar ki, məhz həmin vaxt Elçibəy hökuməti iki il sonra “Əsrin müqaviləsi”ni imzalamağa imkan verən həlledici addımlar atdı.
“Gülüstan” sarayında təntənəli qəbul zamanı prezident Elçibəyin Tetçerlə ilk görüşü keçirildi. Azərbaycan prezidentinin necə həyəcan keçirdiyi yaxşı yadımdadır. Yaxın keçmişdə dissident olan bu şəxs Marqaret Tetçeri qarşılayarkən emosiyalarını gizlətmirdi. Hiss olunurdu ki, adətən təmkinli və ciddi olan “dəmir ledi” özü də keçmiş SSRİ məkanında ilk qeyri-kommunist liderlə maraqla və simpatiya ilə görüşürdü. Sonrakı müsahibələrində o, çox vaxt Elçibəyi dostu adlandırır, bu insana qarşı olan səmimi münasibətini gizlətmirdi (Tetçerin bu münasibəti gələcəkdə dövlət başçısı vəzifəsində Elçibəyi əvəz edən şəxsin gizlətmədiyi qısqanclığına və narazılığına səbəb olacaqdı).
“Gülüstan”da daha bir gözəl görüş baş tutdu. Hökumət üzvlərindən biri (səhv etmirəmsə, Nəcəf Nəcəfov) təntənəli görüşə futbol üzrə 1966-cı il dünya çempionatı finalının hakimi Tofiq Bəhramovu dəvət etməyi və onu Marqaret Tetçerlə tanış etməyi təklif etdi. Təmkinli və gülümsəyən Bəhramov yüngül yerişlə Tetçerə tərəf yaxınlaşdı, İsa Qəmbər isə məmnuniyyətini gizlətmədən və ona məxsus yumor hissi ilə qonağı təqdim etdi. “Bax, bu insanın fiti olmasaydı, siz ingilislər 1966-cı ildə “Qızıl ilahə”ni görməzdiniz, madam Tetçer!”, - o, barmağı ilə Bəhramova işarə etdi. Bu tiradanın tərcüməsini dinləyən Tetçer də daha böyük emosionallıqla dedi: “Bəli! Bəli, xatırlayıram, çox sağ olun, sağ olun!” Mən həmsöhbətlərdən təxminən iki metr məsafədə durmuşdum və Bəhramova başqa suallar verən və minnətdarlıqla onun əlini sıxan Tetçerin səmimi marağını gördüm.
O gülümsəyərkən dişlərinin rəngini gördükdə təəccübləndim – siqaret çəkənlərdə olduğu kimi, qaramtıl ərp var idi. Bakını tərk etməzdən əvvəl Tetçer Azərbaycan televiziyasına müsahibə verdi. Müsahibəsində o, ermənilərin Şuşa və Laçını işğal etməsini pislədi, demokratiyanın və iqtisadi islahatların inkişaf etdirilməsi zərurətini, müstəqilliyin baha başa gəldiyini, amma buna dəydiyini qeyd etdi.
Tetçer prezident Elçibəyi xüsusi qeyd edərək, Azərbaycana səfərə dəvəti üçün ona təşəkkür etdi. “Prezidentdən Bakıda ən yaxşı mövsümün nə vaxt olduğunu soruşdum, o isə sentyabr və may aylarının olduğunu dedi. Sentyabrda artıq sizə gəldim, indi bu mövsümdə gələcəyəm. Amma bundan əvvəl prezidentinizi Londonda salamlamaq istərdim”, - o bildirib. Lakin Elçibəyə Londona səfər etmək qismət olmadı. Neft müqavilələrinin imzalanması üzrə böyük işlər 1993-cü ilin iyununda - müqavilənin imzalanmasına bir neçə həftə qalmış hərbi çevrilişlə pozuldu...
Amma 90-cı illərin ortalarında Heydər Əliyev tez-tez Londona gedirdi. Sonradan onun tərcüməçisi belə bir tarixçə danışırdı.
- Səfər zamanı Heydər Əliyevin Marqaret Tetçerlə görüşü planlaşdırılmışdı. Söhbət zamanı Tetçer ölkədəki vəziyyət, problemlər haqqında suallar verirdi, sonra birdən dedi: - Yeri gəlmişkən, mənim dostum Elçibəy necədir? – mən bu ifadəni sözbəsöz tərcümə etdim. Bu zaman Heydər Əliyev başını qaldırdı və mənə, demək olar ki, qışqırdı – Nə?! Sən nə dedin?! – mən susdum. Narazılığını gizlətmədən o, oğluna tərəf döndü və soruşdu: - Düz tərcümə edir? – Düzdür, düzdür, - oğlu onu sakitləşdirdi.
Bu emosiya partlayışı Tetçerin diqqətindən qaçmadı. O, Əliyevlə bir qədər də danışdıqdan sonra Bakıya gəlmək dəvətinə cavab vermədən getdi. Bundan sonra “dəmir ledi” bir daha Azərbaycana gəlmədi və orada dostları olduğunu demədi. Əvəzində sonradan Tetçerin oğlu Azərbaycana səfərləri sıxlaşdırdı, dedi-qoduçuların iddiasına görə, o, bizim dövlət məmurları ilə birlikdə şübhəli ticarət əməliyyatları ilə məşğul olurdu. Böyük Britaniya kraliçasının oğlu, transmilli şirkətlərin lobbiçisi kimi yaxşı tanınan şahzadə Endryu da bizim hakimiyyətlə yaxından dostluq edir.
Necə deyərlər, hər kəsin öz çevrəsi...

Jemin,
Contact.az