-Onda mənimlə gəlin!

"Vaqondan çıxdım. Polis ad-soyadımı bir də dəqiqləşdirdi, sənədimin olub-olmadığını soruşdu. Dedim, var. Telefonunda mənim şəkillərim olan bir proqram göstərdi - həm MMD-dəki [Moskva Mərkəzi Dairələri] sənədlərimdən götürülmüş şəkillər idi, həm də elə indicə metro girişində çəkilmiş şəklim. Yəqin, proqrama avtomatik yüklənmişdi", - Anton dostuna göndərdiyi səsli mesajda deyir.

Belə bir hadisənin baş verdiyini BBC ilə söhbətində gəncin anası da təsdiqləyib.

Polis əməkdaşı Antona deyib ki, onun adı bazada "yayınan" kimi qeyd olunub (Hərbi komissarlıqlar çağırış vərəqəsi alıb ora getməyənləri belə adlandırırlar, amma "Vicdana çağırış" antimüharibə koalisiyasının hüquqşünasları bu yanaşmanın doğru olmadığını, "yayınmağa" görə cəza nəzərdə tutulduğunu, lakin kiməsə "yayınan" demək üçün məhkəmə qərarının olmasının vacibliyini vurğulayırlar).

- Necə yəni? - Anton soruşub.

- Sizə çağırış vərəqəsi gəlib?

- Bilmirəm, başqa ünvanda qeydiyyatdayam.

Onu metrodakı polis bölməsinə aparıblar, sonra rayondakı başqa bölməyə və ordan da hərbi komissarlığa. Komissarlıqda Antona deyiblər ki, çağırış vərəqəsini qeydiyyatda olduğu ünvana göndəriblər.

O, nənəsiylə babasının yaşadığı evdə qeydiyyatdadır. Komissarlıqdan ora iki dəfə gediblər. Babası bunu həm Antonun anasına, həm də özünə deyib: "Komissarlıqdan gəlmişdilər. Dedilər, vərəqəni ona çatdırın, yoxsa haqqında cinayət işi açıla bilər".

"Bu məsələdə atamla fikirlərimiz toqquşdu. Mən bütün bu hərbi əməliyyatların əleyhinəyəm, amma o hesab edir ki, gedib vətəni qorumaq lazımdır. Hansı vətəni, ora Rusiyadır ki?! Mən başqalarının siyasi maraqlarına görə oğlumun müharibəyə getməsini istəmirəm", - Antonun anası belə deyir.

Oktyabrın 9-da hərbi komissarlıqda Antona daha bir çağırış vərəqəsi verilib. Ona deyiblər ki, sabah səhər saat 10-da tibbi müayinəyə gəlsin. O gedib və iki il əvvəl aldığı xəsarətdən danışıb - yeddi metr hündürlükdən yıxıldığını, dabanlarında və onurğasında kompressiya sınıqları olduğunu bildirib. Cərrah qısa müayinədən sonra deyib ki, Antonda yüngül skolyoz var, bəzi xırda məhdudiyyətlərlə (kateqoriya B3 - bu arayış hazırda BBC-dədir) hərbi xidmətə yararlıdır.

Qanuna görə, ehtiyatda olanlar bir neçə analiz verməli, sonra bir neçə həkimdən ibarət komissiyanın müayinəsindən keçməlidirlər. Hüquqşünaslar qeyd edir ki, hərbi komissarlıqlardakı müayinə tibbi baxış deyil, bunlar fərqli prosedurlardır.

Anası deyir ki, hərbi komissarlıqda tibbi müayinədən keçdikdən sonra Antona bir neçə vərəq imzaladıblar və oktyabrın 11-də "göndərilmək üçün" gəlməsini əmr ediblər. Hara göndəriləcəyini deməyiblər. "O, heç bilmir ki, nəyə imza atıb. Heç kim heç nə izah etməyib. Ümumiyyətlə, oğlum nə baş verdiyini tam olaraq anlamayan vəziyyətdəydi", - Antonun anası belə deyir.

Gəncin ailəsi tibb komissiyasının rəyinə etiraz etmək qərarına gəlib və vəkil tutub. Anton onu qarşılmaq üçün metroya gedib və orda onu yenidən saxlayıblar. Polisə artıq çağırış vərəqəsi aldığını və sabah komissarlığa gedəcəyini desə də, Antonu təkrar ora aparıblar. "Onlar mənim kimilərlə necə davranmalı olduqlarını bilmirlər, ona görə də komissarlığa aparırlar", - Anton anasına belə deyib.

Deyəsən, bu dəfə orada onunla hərbi prokuror danışıb.

- Bura bax, sən ki dünən də burdaydın.

- Hə.

- Bəs bu gün niyə gəlmisən?

- Bilmirəm, gətiriblər.

Anton kimi səfərbərliyə cəlb edilən bir çox başqalarını da üztanıma sistemi vasitəsilə saxlayıblar.

"Yayınanları" necə "ovlayırlar"?

Səfərbərlik başlayandan bəri sosial şəbəkələrdə çağırış yaşlı kişilərin metroda necə saxlanmasıyla bağlı xeyli paylaşımlar edilib. "Naçlejka" xeyriyyə cəmiyyətinin keçmiş sədri Qriqori Sverdlin oktyabrın 12-də öz "Facebook" profilində yazıb ki, metronun "Sokolniki" stansiyasında səfərbərlik üçün "toplama məntəqəsi" yaradılıb:

"İçəridə 100-ə yaxın adam var, heç kimi çölə buraxmırlar. Hamısına nömrə, hərbi komissarlığın ünvanı və müayinə üçün həkimlər verirlər. Hətta formanı da orda verirlər. Girşidə və çxışda polislər durub, heç kimi çölə buraxmırlar".

Metronun "Şelkovskaya" stansiyasında da eyni şey baş verib.

"İndicə Moskva Şəhər Telefon Şəbəkəsinin rəhbəri və bir əməkdaşı mənə müraciət etdilər. Bildirdilər ki, metronun "Şelkovskaya" stansiyasında səfərbərliyə cəlb edilənlərin yaxalanması zamanı sözügedən əməkdaş da saxlanılıb. Onun sözlərinə görə, hamını saxlayırmışlar, deyirlərmiş ki, bronu olanlar arayış təqdim etməlidirlər", - Prezident yanında İnsan Haqları Şurasının üzvü Kirill Kabanov belə deyib.

Üztanıma sistemləri təkcə metrolarda yox, küçələrdə də quraşdırılıb. Bu sistemə yüklənən şəkil vasitəsilə adamın nə vaxt, harada və kiminlə olduğunu müəyyənləşdirmək olur.

Sistemin kameraları Moskva metrosunda 2020-ci ilin payızından fəaliyyət göstərir. Onların köməyilə hakimiyyət, məsələn, pandemiya zamanı karantin məhdudiyyətlərini pozan şəxsləri yaxalayırdı. BBC-nin artıq yazdığı kimi, sistem Rusiya şirkətləri ("NtechLab", "Tevian FaceSDK", "VisionLabs Luna Platform" və "Kipod") tərəfindən yaradılmış dörd texnologiyadan istifadə edir.

"Metroya girmə, heç vaxt. Girsən, mütləq papaq qoy və maska tax", - Antonun anası deyir ki, axşama doğru oğlunu azad edən polislər ona belə deyiblər.

Hərçənd maska üztanıma sisteminə qoşulmuş kameradan qorunmağa kifayət etməyə bilir.

"Alqoritm yüksək dəqiqliyə malikdir və hazırda sistemə qoşulmuş kameraların maskalı üzləri də tanıması ehtimalı yüksəkdir. Bizdə hətta motosiklet dəbilqəsi taxmış insanların da tanınması halları olub, ona görə də çətin ki, maska alqoritmdən qoruya bilsin", - "NechLab" şikətinin qurucusu Aleksandr Kabakov deyib.

Çağırışçıları kameralar vasitəsilə yaxalamaq metodunu regionlarda da tətbiq edə bilərlər: bunun üçün hakimiyyət üztanıma sistemi qoşulmuş Vahid Məlumat Saxlama Mərkəzinin (VMSM) imkanlarından istifadə etməyi planlaşdırır. Moskva meriyası qədər pulu olmayan bölgə sturkturları da öz izləmə sistemlərini yarada bilsinlər deyə məlumatları yerlərdən VMSM-ə ötürəcəklər.

"Kommersant" dekabrın 16-na kimi tamamlanmalı olan bu planı dövlət müqaviləsində aşkar edib. Hələ ki podratçı müəyyənləşdirilməyib. İnformasiya texnologiyaları departamentindən "Kommersant"a belə bir planın olduğunu təsdiqləyiblər: "Müqavilə həmçinin imkan verəcək ki, Rusiya Federasiyasının konkret subyekti arzu edəcəyi halda digər regionların videomüşahidə sistemləri də VMSM-ə inteqrasiya edilə bilər".

VMSM-də Moskvanın videomüşahidə altında olan obyektləri haqqında məlumatlar saxlanır. BBC-nin də tanış olduğu müqaviləyə əsasən, hər gün 213 min kameranın məlumatı VMSM-ə ötürülür.

"Roskomsvoboda" ictimai təşkilatının rəhbəri Artyom Kozlyuk regionların paytaxtın üztanıma sisteminə qoşacaqlarını istisna etmir, amma bunun tezliklə baş verəcəyini düşünmür, çünki sistemin genişləndirilməsi üçün xüsusi avadanlıqlar alınmalıdır. Hərçənd Kozlyuk qeyd edir ki, artıq bunun üçün pul ayırmış ola bilərlər.

Hakimiyyət çağırışçıları başqa hansı üsullarla izləyə bilər?

Hərbi komissarlığa ikinci gedişində Antonun çağırış vərəqəsində səfərbərlik tarixini bir gün sonraya - oktyabrın 12-nə dəyişiblər. Ancaq o, həmin gün ora getməyib - telefonundakı sim-kartı çıxararaq dostlarıgildə gizlənib. Anası isə hərbi vəkillə birlikdə cərrahın rəyini ləğv etdirməyə çalışır.

Antonun öz rəqəmsal izlərini minimuma endirmək istəyi başa düşüləndir. Çünki hakimiyyətin əlində üztanıma sisteminə qoşulmuş kameralardan başqa vasitələr də var.

"Şəbəkə azadlıqları" layihəsinin hüquqşünasları hesab edirlər ki, çağırışçıları yaxalamaq üçün keçirilən polis reydləri Daxili İşlər Nazirliyinin digər qurumlardakı - hərbi komissarlıqlar, otellərin qeydiyyat şöbələri və vergi xidmətindəki bazalardan istifadə etməsindən xəbər verir, çünki çağırış vərəqələrini vətəndaşların iş yerlərinə də göndərirlər.

Səfərbərliyə cəlb edilənləri klinikalarda da tapırlar. Peterburq sakini Aleksey Romaşov terapevtin qəbuluna "Qorzdrav" portalı vasitəsilə yazılıbmış - ona çağırış vərəqəsini elə həkimin kabinetində təqdim ediblər. Çağırışçılarla bağlı məlumatlar sərhədçilərdə də var - onlar xaricə getmək istəyən bir neçə nəfəri ölkədən çıxmağa qoymayıblar.

Kozlyuk deyir ki, çağırışçıları yol hərəkəti qaydalarının pozulması hallarını qeydə alan sistemlər vasitəsilə də axtara bilərlər. SHOT Teleqram kanalı yazıb ki, "yayınanlara" məxsus avtomobillərin nömrələri "Potok" sisteminə daxil edilə bilər. Daxili İşlər Nazirliyi bu məlumatı saxta adlandırıb.

Çağırışçıları texniki baxımdan həm də telefonun unikal IMEI nömrəsi və ya, məsələn, geolokasiyanı qeydə alan tanışlıq proqramları, taksi xidmətləri, qida çatdırılması xidmətləri vasitəsilə də aşkar edə bilərlər. Hüquqşünaslar deyirlər ki, hakimiyyətin belə bir hüququ yoxdur. "Amma Moskvada keçirilən reydlər zamanı gördük ki, polisin əl-qolu açılıb", - "Vicdana çağırış" koalisiyasının hüquqşünasları belə deyirlər.

Bu mənada indi səfərbərliyə cəlb edilənlərin gizlənməsi əsrin əvvəlində olduğundan daha çətindir. Onda belə hallar kifayət qədər kütləvi xarakter daşıyırdı - məsələn, o vaxt BBC müxbirinin tanışı qeydiyyatda olduğu ünvanda yaşamayıb, yaz və payız çağırışları zamanı metroya minməyib, şəhərdə hərəkət etmək üçün ancaq mikroavtobuslardan istifadə edib.

"Yayınanları" izləmək qanunidirmi?

Oktyabrın əvvəlində 28 yaşlı Sergey Lepexov metronun "Volokolamskaya" stansiyasında saxlanılıb - çox güman, onu da kameralar vasitəsilə aşkar ediblər. Lepexov hərbi komissarlığa aparılıb, qısa tibbi müayinədən keçirilib ("qarnını əlləyiblər") və elə həmin gün Moskva vilayətindəki səhra düşərgəsinə, ordan da hərbi hissəyə göndərilib.

Elə hallar da var ki, səfərbər edilənləri dərhal - heç bir təlim keçmədən Ukraynaya aparıblar və onlar hərbi komissarlıqdan yola salınandan təxminən 10 gün sonra həlak olublar.

"Şəbəkə azadlığı" layihəsinin hüquqşünası Stanislav Seleznyov deyir ki, hakimiyyət, çox güman, "Hərbi mükəlləfiyyət haqqında" qanunun 31-ci maddəsini və idarələrin çağırışçılarla bağlı qarşılıqlı əməkdaşlığına dair Daxili İşlər Nazirliyi və Müdafiə Nazirliyinin birgə əmrini rəhbər tutur.

Amma səfərbər edilənlərin axtarılması haqda xüsusi normativ sənəd yoxdur; o cümlədən, hərbçilərin xüsusi xidmət orqanlarına aid vasitələrdən (dinləmə, geolokasiya, çatdırılma və ya taksi xidmətlərinin məlumatları və sair.) istifadə etməsi barədə də sənəd yoxdur - vəkil belə deyir.

Seleznyov əlavə edir ki, "bu vasitələrdən əsaslandırılmamış istifadə hüquq-mühafizə orqanları əməkdaşlarının qanunu pozması deməkdir".

O həmçinin qeyd edir ki, "Hərbi mükəlləfiyyət haqqında" qanuna əsasən, hərbi komissar çağırış vərəqəsini təqdim etmək üçün göstərilən bir neçə uğursuz cəhddən sonra çağırışçının sənədi götürməkdən yayındığını düşünə və onun inzibati xəta törətməkdə şübhəli bilinən şəxs qismində tapılmasına kömək üçün Daxili İşlər Nazirliyinə müraciət edə bilər.

Ancaq hərbi komissarın müraciətindən sonra polis çağırış vərəqəsini təhvil vermək üçün çağırışçını ancaq yaşayış yeri üzrə axtara bilər; onun yerini müəyyən etmək üçün əməliyyat-axtarış fəaliyyətinə aid texnologiyalarından və müşahidə kameralarından istifadə edə bilməz. Belə texnologiyalardan yalnız cinayət işlərində istifadə oluna bilər, şəxsin çağırış vərəqəsini alandan sonra da komissarlığa getməməsi də cinayət əməli deyil - "Vicdana çağırış" antimüharibə koalisiyanın hüquqşünası belə deyirlər.

Onlar metrodakı saxlanmalarda daha bir ciddi qanun pozuntusu olduğunu bildirirlər: polis əməkdaşlarının hərbi xidmətə çağırılan şəxsi saxladıqdan sonra hərbi komissarlığa göndərmək hüququ yoxdur. Komissarlığa getməməsiylə bağlı inzibati xəta protokolu tərtib etmək üçün onu ancaq şöbəyə apara bilərlər.

Təhlükəsizlik orqanları üçün məlumat əldə etməyin daha sadə üsulu "Roskomnadzor"a sorğu göndərməkdir. Çağırışçının istifadə etdiyi xidmət bu qurumun məlumat yayan təşkilatçılar reyestrində varsa (məsələn, "Yandex.Food", "Yandex Go", "Vkontakte", "Tinkoff Bank"ın messenceri kimi), onun haqqında məlumat əldə etmək mümkündür.

"Roskomsvoboda"nın əməkdaşı Artem Kozlyuk qeyd edir ki, bu xidmətlərin hamısından istifadəçilərə aid bütün məlumatları (təkcə yazışmaları yox, həm də metadata və geolokasiya haqqında məlumatları da) saxlamaq və Rusiya kəşfiyyat xidmətlərinə təqdim etmək tələb olunur: "Telefonunuzdakı xidmət proqramlarına diqqət etməli və qərar verməlisiz - onlar sizinçün faydalıdır, yoxsa hüquqlarınıza zərər vurur".

"Şəbəkə azadlıqları"nın hüquqşünası Seleznyov hesab edir ki, taksi və çatdırılma xidmətlərində, o cümlədən, onlayn mağazalarda başqa adla qeydiyyatdan keçmək rəqəmsal gigiyenanın və şəxsi məlumatları qorumağın elementar qaydalarıdır.

Məsələn, 2020-ci ildə "Roskomsvoboda" gizli şəbəkədə Moskva kameralarından sızan biometrik məlumatları aşkar edib. Qurumun analitikləri qeyd ediblər ki, "Məlumatlar təkcə təhlükəsizlik qüvvələri üçün yox, həm də polisin və məmurların həmin məlumatları ötürməyə və ya satmağa hazır olduqları bütün şəxslər üçün əlçatandır".

"Məlumatların bədxahlara ötürülməsi yalnız zaman məsələsidir. Belələrinin mülki, yoxsa hərbi formada olması artıq o qədər də vacib deyil, o cümlədən, poqonların mavi və ya yaşıl (polis və ya hərbçi) olması da" - vəkil Stanislav Seleznyov belə deyir./bbc.com