Ərəstun Oruclu:
“30 mart bələdiyyə seçkiləri deyil, parlament seçkiləri
olsaydı, müxalifət koalisiyon hökumət yarada bilərdi”

Suallara “Şərq-Qərb” Araşdırmalar Mərkəzinin rəhbəri, politoloq Ərəstun Oruclu cavab verib. Müsahibimiz Türkiyədə keçirilən son bələdiyyə seçkiləri, onun nəticələri, müxalifətin durumu və bundan sonra baş verə biləcək proseslər haqqında danışıb.

- Ərəstun bəy, Azərbaycan və Türkiyənin tənqidi mediası 30 mart bələdiyyə seçkilərində Ərdoğanın uduzacağı və siyasi səhnəni tədricən tərk edəcəyi haqqında proqnozlar irəli sürürdü. Amma bunun əksinə olaraq, 30 mart seçkilərində Ədalət və İnkişaf Partiyası qalib gəldi. Bunu nə ilə izah etmək olar?
- Şəxsən mənim üçün xüsusi bir yenilik olmadı. Mən bu seçkilərdə surpriz gözləmirdim. İş ondadır ki, seçki öncəsi Ərdoğana, onun partiyasına, hakimiyyətdə olan nazirlərə və onların övladları haqqında korrupsiya əməliyyatı, gizli lent yazılarından Ərdoğan öz məqsədləri üçün məharətlə istifadə edə bildi. Fikrimcə, seçkilərdə Ərdoğan üç siyasi texnologiyadan açıq şəkildə istifadə etdi. Bunu görən mütəxəssislər heç zaman seçkidə Ərdoğan komandasının uduzacağı haqqında proqnozlar verə bilməzdilər. Birinci məqam bu idi ki, Ərdoğanın özünə, onun komandasına və ailə üzvlərinə qarşı başlanan kompaniya xarici təsir kimi qiymətləndirilirdi. Türk cəmiyyətində isə xarici təsirlərin ölkəyə müdaxiləsi çox neqativ qarşılanır. Ərdoğan başda olmaqla komandası bu kimi halları xarici təsirin fəsadları kimi təqdim edirdilər. Bununla da, Ərdoğan türk cəmiyyətini xarici təsirlər fonunda öz ətrafında birləşdirməyə nail ola bildi. Bundan başqa, ikinci bir məqam isə Gülən camaatının qədərindən artıq şəkildə şişirdilməsi idi. Ərdoğan özü şəxsən bu kampaniyaya qoşuldu, Fətulla Gülənlə mübarizəni imitasiya edərək və ya gerçəkdən vuruşaraq göstərdi ki, ortada ciddi bir konflikit var və camaat dövlətin strukturların sirayət edərək dövlət daxilində dövlət yaratmağa çalışır. O cümlədən, camaatın lideri Fətullah Gülən xaricdə yaşayır. Ərdoğan da seçki kompaniyası zamanı tez-tez Pensilvaniya ifadəsini vurğulamaqla xaricdən təhlükə düşüncəsini seçicilərin şüuruna yeridə bildi. Bununla da, cəmiyyətin əhəmiyyətli hissəsinin dəstəyini qazana bildi. Üçüncü amil isə Türkiyə müxalifəti ilə bağlıdır. İş ondadır ki, bu gün Türkiyə müxalifətində xarizmatik və parlaq liderlər yoxdur. Bu da şübhəsiz ki, Ədalət və İnkişaf Partiyasına böyük şanslar verir. Əgər biz sonuncu bələdiyyə seçkiləri ilə 30 martda keçirilən bələdiyyə seçkiləri arasında müqayisə aparsaq, bəlli olar ki, Ədalət və İnkişaf Partiyasının indi topladığı səs faizi əvvəlki seçkidən də yüksək olub. Məhz bu amillər səbəbindən cənab Ərdoğan bələdiyyə seçkilərində öz partiyasının qələbəsini təmin etdi. Bundan kənarda müxtəlif izahat və proqnozların irəli sürülməsinə, habelə, guya Türkiyə cəmiyyətinin savadsız olması, bu qələbənin məhz savadsız insanlar hesabına əldə olunması kimi iddialar zənnimcə, Türkiyə siyasətini bilməməkdən irəli gələ bilər. Məsələ burasındadır ki, Ədalət və İnkişaf Partiyasının Türkiyənin iki böyük şəhərdə qələbə çalması göstərir ki, mən yuxarıda qeyd etdiyim amillərdən məharətlə istifadə edilib. Mən Ankara və İstanbulu nəzərdə tuturam.
- Seçkidən əvvəl Ərdoğanın özünün, eləcə də oğlu və qızının telefon danışığı yayılmışdı. Hansı ki, bu danışıqlarda söhbət böyük miqdarda çirkli pullardan gedirdi. Doğurdanmı, türk cəmiyyəti baş nazirin ailəsini mənbəyi bəlli olmayan pullara sahib olmasını bağışladı və ya bunun üzərindən sükutla keçdi?
- Mən deyərdim ki, bu telefon danışıqlarının yayılması ilkin mərhələdə cəmiyyətə ciddi təsir etdi. Deyərdim ki, ötən ayın ortalarından başlayaraq görünürdü ki, Ədalət və İnkişaf Partiyasının reytinqində aşağılama var. Hətta sosioloji sorğularda hakim partiyanın 35-36 faiz səs ala biləcəyi göstərilirdi. Amma sonradan məhz bu amillərin xaricdən qaynaqlanması tezisini ortaya atmaqla Ərdoğan bu amildən öz xeyrinə istifadə edərək vəziyyəti dəyişə bildi.
- Bu seçkilərdə məğlub olan Cümhuriyyət Xalq Partiyasının və Millətçi Hərəkat Partiyasının durumunu və perspektivini necə qiymətləndirmək olar, sizcə, müxalifət sıralarından istefalar gözlənilirmi?
- Mən istefaların olub-olmayacağını deyə bilmərəm. Çünki bu həm çətin məsələdir, həm də insanların mövqeləri ilə bağlıdır. Ancaq hər halda nəzərə almaq lazımdır ki, müxalifət səs toplaya bilib. Zənnimcə, məsələyə birtərəfli yanaşmaq obyektivlikdən uzaq olardı. Məsələn, hakim partiya Ankarada Cümhuriyyət Xalq Partiyasından bir qədər çox səs toplaya bilib. Ümumilikdə götürdükdə müxalifət partiyalarının səsləri hakim partiyanın topladığı səsdən heç də az deyil. Digər bir neçə böyük şəhərdə isə seçkini müxalifət udub. Məsələn, Adana və İzmirdə hakim partiya məğlub olub. Antaliyada isə son nəticələr hələ bilinmir. Elə yerlər var ki, orada Millətçi Hərəkat Partiyası yüksək səs toplayıb. Bir sözlə, müxalifətin acınacaqlı bir vəziyyətdə olduğunu iddia etmək yersiz olardı.
- Bəs seçkidən sonra müxalifətin durumu haqda nə demək olar?
- Görünən budur ki, Türkiyənin əsas müxalifət partiyaları hakim partiyanı təqib edir. Biz bunu seçkilərin nəticəsinə baxaraq deyə bilərik. Bu real mənzərədir. İkincisi, əgər 30 mart bələdiyyə seçkiləri deyil, parlament seçkiləri olsaydı müxalifətin faktiki olaraq koalisiyon hökumət formalaşdırmaq şansı yaranardı. Odur ki, məsələlərə birmənalı yanaşmaq olmaz.
- Biz gördük ki, seçkidən bir il əvvəl ciddi mitinqlər, aksiyalar, qarşıdurmalar baş verdi, hətta bir gənc aksiyada vəfat etdi. Bundan sonra Türkiyədə təlatümlər gözlənilirmi?
- Fikrimcə, hər şey ölkə daxilində siyasi qüvvələrin əldə edəcəyi anlaşmadan asılıdır. Bilirik ki, Ərdoğan hökuməti Türkiyənin demokratikləşməsində, siyasi gücləşməsində neqativ rol oynayıb. Yəni onlarla generala qarşı əsassız ittihamlar irəli sürülüb, ölkədə tənqidi mediaların bəziləri sıxışdırılıb, jurnalistlər şərlənərək həbsə atılıb. Bu gün Türkiyə həbsdə olan jurnalistlərin sayına görə, dünyada ilk beşlikdə yer alır. Bu artıq Türkiyənin hakimiyyəti üçün neqativ nəticədir. Əgər cənab Ərdoğan hökuməti bu cür iddialarından imtina edəcəksə, siyasətini düzgün quracaqsa, bu zaman ölkə daxilində bir anlaşma əldə olunacaq. Bu isə o deməkdir ki, Türkiyədə təlatümlər baş verməyəcək, ölkə irəliyə gedəcək. Ancaq çox təəssüflə deyim ki, seçkidən sonra verilən ilkin mesajlardan bu görünmür. Məsələn, baş nazir Ərdoğanın seçkidən sonra Ankarada hakim partiyanın eyvanında etdiyi çıxışı izlədim. Deməliyəm ki, Ərdoğan çıxışı zamanı Türkiyənin ənənəvi siyasətinə uyğun olmayan mesajlar verdi. Təsəvvür edin ki, Türkiyə siyasəti ənənəvi olaraq türkçülük və milli mənsubiyyətlik məsələsini qabardıb, önə çəkib. Və ilk növbədə tərəfdaş olaraq türk dövlətlərini və millətlərini görüb. Bu Türkiyə üçün hər zaman prioritet istiqamət olub. İkincisi, Türkiyə hökumətləri üçün prioritet məsələlərdən biri Azərbaycanın Dağlıq Qarabağ münaqişəsi olub, onlar az qala bu məsələni Türkiyənin öz problemi kimi baxıblar. Amma martın 30-u axşam saatlarında Rəcəb Tayyib Ərdoğanın verdiyi mesajların hamısı təəssüflər olsun ki, radikal islamçılığa yaxın mesajlar idi. Baş nazir çıxışında daha çox Fələstin Muxtariyyəti, Misirdə həbsdən devrilən Müsəlman Qardaşları və həbs edilən keçmiş prezident Nursi, Suriyada Bəşər Əsədlə vuruşan müxalifətçilər, Kosova və s. ifadələr işlətdi. Başqa sözlə, baş nazirin çıxışı açıq göstərirdi ki, müsəlman faktoru onun siyasətində əməlli-başlı rol oynayır. Fikrimcə, bu olduqca pis mesajlardır. Əgər həqiqətən Ərdoğanın xarici siyasəti bunun üzərində qurulacaqsa, onda bu Türkiyəni fəlakətə doğru sürükləyəcək. Mənim buna zərrə qədər şübhəm yoxdur.
- Ərdoğanın qələbə nitqi zamanı diqqəti cəlb edən başqa bir məqam da var idi. Məsələn, mitinq iştirakçıları “qələbə”, “Ərdoğan”, “Demokratiya” deyil, “Allahu Əkbər” şüarları səsləndirirdi. Sizcə, bu nə dərəcədə təhlükəlidir?
- Əslində mən bu məsələyə xüsusi diqqət elədim. Hesab edirəm ki, bu Ərdoğanın apardığı siyasətin fəsadlarıdır. Artıq Türkiyədə insan haqları, söz azadlığı, media özgürlüyü, demokratiya Allah Əkbər şüarından arxa plana keçir. Bu Ərdoğan hakimiyyətinin Türkiyənin ənənəvi düzənini dəyişdirməyə müvəffəq olduğunun göstəricisidir. Mən şəxsən bunu təhlükəli tendensiya hesab edirəm. Çünki Türkiyədə oturuşmuş dünyəvi kəsim də var. Artıq cəmiyyətin qütbləşməsini Ədalət və İnkişaf Partiyası həyata keçirə bilib. Ölkədə qütbləşmə varsa, nəzərə almaq lazımdır ki, MHP və CHP-nin birgə topladığı səs heçdə hakim partiyanın topladığı səsdən az deyil. Bu halda Türkiyədə dini və dünyəvi müstəvidə parçalanmanın olacağı istisna edilmir. Bu da olduqca təhlükəli tendensiyadır. Görünən budur ki, cənab Ərdoğan çox iddialıdır. Baş nazir geri çəkilmək haqqında belə dşünmür. Əksinə, Türkiyənin ənənəvi düzənini, ictimai-siyasi münasibətlər sistemini kökündən dəyişmək istiqamətində davam etməkdə israrlıdır. Zənnimcə, bu fəsadlar verə bilər.
- Avqustda Türkiyə tarixində ilk dəfə olaraq prezident seçkiləri keçiriləcək. Belə iddialar var idi ki, Ərdoğan ona görə, bələdiyyə seçkilərini udmaqda israrlıdır ki, avqustda prezident seçilməsində problem yaranmasın. Sizcə, avqustda keçiriləcək prezident seçkilərinə qədər vəziyyət əks istiqamətdə dəyişə bilərmi?
- Əgər avqusta qədər bir-iki dəfə 17 fevral əməliyyatları olsa və ya lent yazıları meydana çıxsa, şübhəsiz ki, vəziyyət dəyişə bilər. Bir şeyi nəzərdən qaçırmayaq ki, məhz bu seçkilərdən əvvəl korrupsiya və rüşvət əməliyyatları zamanı Ərdoğan meydanda tək buraxıldı. Partiya və dövlət rəhbərliyi səviyyəsində Ərdoğanın müdafiəsi yox idi. Əgər belə kompaniya davam edəcəksə, vəziyyət dəyişə bilər. Ən əsası biz hələ bilmirik ki, bu münaqişənin kökü hardadır. Doğurdanmı, baş verənlər Fətullah Gülən Ərdoğan mübarizəsidir? Yoxsa bu, Ərdoğan Qərb, Ərdoğan İsrail və ya Ərdoğanla AKP daxili münaqişədir. Biz hələ bunu dəqiq bilmirik. Qarşıdan gələn prezident seçkilərinin müqəddaratı bu məsələlərin hər birindən asılı ola bilər.
HÜSEYN ABBASOĞLU