Toğrul İsmayıl: “Sərhədlər bağlanarsa oradakı insanlar aclığa, ölümə və səfalətə sürüklənəcək”

Şimali İraq Regional Rəhbərliyinin keçiridiyi müstəqillik referendumu, bunun nəticəsi, müharibə ehtimalı və mümkün ssenarilər mövzusunda “Gündəm Xəbər” Türkiyədə yaşayan politoloq Toğrul İsmayılla müsahibəni oxucularına təqdim edir.

- Toğrul bəy, dünən Kürdüstanda referendum keçirildi və nəticələr açıqlandı. Bundan sonra müstəqil Kürdüstan dövləti ifadəsini işlədilə bilərmi?

- Əvvəlcə, Kürdüstan ifadəsinin terminoloji tərəfinə diqqət edək. Tarixdə Kürdüstan adı var, amma onun sərhədləri haradır, necədir məsələsi çox mübahisəlidir.
İkincisi, referendumun keçirildiyi ərazinin rəsmi adı Şimali İraq Regional İdarəçiliyidir. Əlbəttə, qərb, Rusiya və bəzən Türkiyədə belə bura kürd idarəçiliyi, Kürdüstan kimi təqdim edilir. Əlbəttə, Rusiya daha irəli gedərək “İraq Kürdüstanı”, “Suriya Kürdüstanı” deyə çağırırlar. Ancaq bu həmin dövlətin konyukturasından doğur.
Üçüncüsü, referendumun keçirildiyi ərazinin adı bəllidir. Amma bu referendum İraq konstutisiyasına ziddir. Birincisi, referendumun hüququ əsaslarının olduğuna dair ciddi şübhə var. İraq konstutisiyası, parlamenti və hökuməti bu referendumu qəbul etməyib. Böyük dövlətlər, qonşu dövlətlər bu referendumun qanuniliyini qəbul etmir. Kimin könlündə nə var, bu ayrı məsələdir. Amma referendumun beynəxlaq gözləntilərinə baxdığımızda ciddi boşluqlar görürük. Bu referendumun qanuna uyğunluğu, bu qurumun dövlət müstəqilliyinin qısa zamanda tanınacağını mümükn olmadığını göstərir. Belə şərtlər altında yeni dövlət-Kürdüstan dövləti doğacaq məsələsi real görünmür. Bəziləri bura Kürdüstan deyə bilər. Bu mübahisəli məsələdir, kürdlər dağınıq olaraq bir neçə ölkədə yaşayır. Referendum keçirilən bəzi ərazilərdə əvvəlcə etnik oyunlar aparılıb. Ərəb və türkmən əhalisinin çoxluq təşkil edilən ərazilərdə də referendum oyunu keçirilib. Əslində bu təhlükəli məqamdır.

- Dünən ki, referendumdan sonra bölgədə yeni müharibə gözləyirsinizmi?

- Bərzanin və komandasının etdiyi ilə İŞİD-in etdiyi arasında ciddi bir fərq yoxdur. Hər ikisi də bölgəni qanunsuz ələ keçirərək öz dövlətini qurmağa çalışır. Siz dediyiniz müharibəni reallaşdıracaq təhdid isə İraq hakimiyyətinin Şimali İraqa tətbiq edə biləcəyi sanksiyalardır. Bildiyiniz kimi Mosul əvvəl İŞİD tərəfindən ələ keçirilmişdi. Sonra İraq ordusu buranı İŞİD-dən təmizlədi. İndi İraq yenidən Mosulda və bölgədə ərazi bütövlüyünü təmin etmək, nizam-intizam yaratmaq istəyərsə, bölgəyə ordu yeridə bilər.
İkincisi, müharibəyə səbəb olacaq digər təhdid isə Bərzani və komandasının istifadə etdiyi xəritələrdir. Böyük Kürdüstan xəritəsinə baxanda İraq, Suriya, İranın və hətta Azərbaycanın bəzi ərazilərinin bu xəritəyə daxil edildiyini görürük. Beləcə Şimali İraq Regional Muxtariyyəti qonşu ölkələrin ərazisinə iddia edir. Əslində bu hərəkət Azərbaycan üçün məlum hərəkətdir. Necə ki, qonşu Ermənistanın Böyük Ermənistan davranışı və Qarabağın Ermənistana birləşdirilməsi cəhdləri oldu. İndi İraqın Şimalında baş verənlər Dağlıq Qarabağ proseslərinin başlanması kimi bir prosesdir. Əgər bu alınmasa, böyük təhlükələr olacaq.

- Türkiyə Şimali İraqa ordu yeridə bilərmi?

- 1926, 1946 və 1983-cü il anlaşmaları əsasında Türkiyənin bu bölgəyə müdaxilə etmək haqqı var. Xüsusilə, 1926-cı ildə ki, Ankara müqaviləsinə əsasən İraqın ərazi bütövlüyü pozulduğu təqdirdə Türkiyənin bu bölgədəki türkman yaşayış yerləri və bölgəni nəzarətə almaq haqqı verilir. Lakin Türkiyə hüquq dövlətidir və bütün fəaliyyətini beynəlxalq hüquq, ikili anlaşmalar çərçivəsində həyata keçirir. Əslində Şimali İraqda aparılan referendum və istifadə edilən təbliğat, habelə xəritələr bu bölgənin Türkiyənin ərazi bütövlüyünə qarşı olduğunu göstərir. Bu da, Türkiyənin bölgəyə müdaxiləsini qanuni edə bilər. Lakin Türkiyənin beynəlxalq atmosferi nəzərə alaraq hərəkət edəcəyini düşünürəm.

- İranın Şimali İraqa hərbi müdaxiləsi mümkündürmü?

- İran qoşun sala bilər və bu haqqa sahibdir. Onsuz da, İran Şimali İraqda bəzi nöqtələri vurdu. Əslində baş verənlər ciddi təhlükədir. Beynəlxalq aləm üçün yeni narahatçılıq deməkdir. Bölgədə yeni qarşıdurma və xaosun ortaya çıxmasına səbəb ola bilər. Ütəlik bu cür davranış İran və Türkiyə ərazisində olan bəlli kürd qruplarını həyacana gətirib. Bir hərəkat başlana, separatizmi daha gücləndirəcək halları ortaya çıxa bilər. Şimali İraqda baş verənləri ortalığı qarışdıracaq proses kimi qiymətləndirə bilərik.

- Dünən İraqın şimalında baş verənlər Yaxın Şərq xəritəsində dəyişikliklər yaradıbmı?

- Əlbəttə. Biz tam yeni situasiya haqqında danışırıq. Bu dövlətin ortaya çıxması üçün bəlli dövlətlərin istəyi var. İsrail bunu çox istəyir. Diqqət edirsinizsə, Rusiya da buna qarşı çox çıxmadı. Rusiyanın ciddi neft anlaşmaları var. Ancaq durum ciddi şəkildə dəyişir. Onsuz da Orta Şərqdə xəritələrin yenidən çəkiləcəyi məsələsi gündəmdə idi. Suriyada da, İraqda da bu başladı.

- Əgər bu məsələ gündəmdə idisə, nədən 1 il əvvəl bu addıma gedilmədi, məhz 2017-ci ilin 25 sentyabrına kilidlənildi?

- Referendumdan öncə müəyyən bölgələrdə etnik oyunlar həyata keçirmək lazım gəlirdi. İŞİD layihəsi ortaya atıldı. Necə oldu İŞİD ortaya çıxdı, bunu kimlər yaratdı, məqsəd nə idi, çoxlu sayda dövlətlər İŞİD-i yox edə bilmirdimi və s suallar var. İŞİD böyük əraziləri işğal etdi, daha sonra qəfildən zəiflədi. İŞİD-in Şimali İraqda tutduğu ərazilərdə etnik oyunlar baş verdi. Etnik köçlər baş verdikdən sonra bəlli güclər bu əraziləri İŞİD-dən aldı. İndi də referendumla böyük layihənin bir hissəsini həyata keçirməyə çalışırlar.
Bu arada qeyd edim ki, Belçikada PKK-çılara qarşı əfv qanunu çıxarılıb. Rusiya onsuz da PKK-nı terror təşkilatı saymır. Baxın, Türkiyə Belçikadıkı separatçı qrupları dəstəkləsəydi, bu saat Avropa bar-bar bağırırdı. Və ya Rusiyadakı Tatarıstana Mərkəzi Türküsütan desəydi, Moskvada dayanmadan bağırarlar. Bir sözlə, bu dövlətlər öz daxillərində belə separatizmə izn vermirlər, amma qonşu dövlətlərdə belə prosesləri arzu edirlər.
Qeyd edim ki, belə bir hərəkət dünyada qəbul edilirsə, pressident olacaq. Beləcə dünyanın istənilən ərzisində hər kəs bu prosessi başlada bilər.
Xüsusilə vurğulamaq istəyirəm ki, Avropa Birliyinin son illər qəbul etdiyi qərarlarda bir millətin öz taleyini təyin etmək haqqını yaşadığı dövlətin ərazisində sakit şəkildə gerçəkləşdirə bilər hüquqununun olduğu qeyd olunur. Avropalılar belə qanunları qəbul edir, amma iş özlərinə gəldikdə unitar quruluşu əsas götürürlər. Azərbaycana, Ukraynaya və digər ölkələrə gəldikdə belə qanunlar işləyə bilir. Bu da dünya xaosuna səbəb olacaq haldır.

- İran və Türkiyə Şimali İraqa sərhədləri bağlayarsa, İraq Şimali İraqdakı quruluşa qarşı sanksiyalar tətbiq edərsə, bu halda Bərzani geriyə addım atmaq ehtimalı yarana bilərmi?

- Artıq geri addım atmaq məsələsi yoxdur, referendum keçirilib. Burada geri addım atmaq kimi məsələ ola bilməz. Mümkündür ki, bu təzyiqlərin qarşısında müstəqillik elan edilməsin. Üstəlik elan olunacaq dövlətin tanınmaması məsələsi var, lakin tanınmaq risqi də var. Nəzərə almaq lazımdır ki, böyük dövlətlər siyasi oyun oynayırlar. Məsələ budur ki, ortaya qığılcım atılıb. Burada insan taleyi də var. Düşünün ki, bir qrup siyasətçi siyasi qərar qəbul edərək bu addımı atıb, oyunu həyata keçirib. Bu halda orada yaşayan kürd və digər xalqların günahı nədir? Qapıları bağlamaq oradakı insanları aclığa, ölümə və səfalətə sürükləməkdir. Bu nə dərəcədə insani davranışdır? Əslində bunlar ciddi məsələlərdir. Mən milli duyğuları bir kənara qoyaraq sırf mütəxəssis baxışını deyirəm. Ümumiyyətlə insani məsələləri bir kənara atdığımız zaman insanlıq dramı yaşana biləcək bir vəziyyət olacaq. Həm müharibə baş verə bilər, həm dövlətlər sərhədlərini bağlayarsa dram yaşanar. Üstəlik bəllidir ki, belə olacağı təqdirdə bu insanlar Türkiyəyə sığınacaq. 1990-cı illərdə Şimali İraqda problem oldu, nəticədə 1,5 milyon kürd Türkiyə ərazisinə qaçdı.

- Şimali İraq Regional Muxtariyyət ərazsiində kürd-ərəb, türkman-ərəb qarşıdurması, vətəndaş müharibəsi başlaya bilərmi?

- Bu riskdə çox böyükdür. Əgər orada yaşayan xalqların, toplumların istəklərini nəzərə almasanız, təbii ki, bunun acı nəticələri olacaq. Xüsusilə, Kərkük, Mosul və digər qarışıq xalqların yaşadığı ərazilərdə.

- Siz, İraq dövlətinin bu əraziyə ordu yeridib-yeritməyəcəyinə dair proqnozunuz necədir?

- Əgər İraq öz ərazi bütövlüyünü təmin etmək istəyirsə, ordu yeridəcək. Lakin burada ABŞ və digər böyük güclərin təzyiqi var. İraq bu təzyiqlərlə baş-başa gələ bilməz. Ehtimal edirəm ki, məhz bu səbəbdəndir ki, İraq hakimiyyəti Türkiyə və İranla məsləhətləşmələr aparır. Əgər qərarlı olarsa İraq həm özü, həm də qonşu ölkələrdən yardım alaraq ərazi bütövlüyünün təmini üçün bölgəyə müdaxilə edə bilər.

HÜSEYN ABBASOĞLU
gundemxeber.az