Nazim Məmmədov: “Bir-birini təkrar edən paralel strukturlar ləğv olunmalıdır”

(Əvvəli ötən sayımızda)

Sabiq millət vəkili, iqtisadçı-alim Nazim Məmmədov Azərbaycanda baş verən manatın devalvasiyası, bunun arxasında duran səbəblər, gözlənilən bahalaşma, Rusiyada yaşanan sosial-iqtisadi gərginlik, Ukrayna-Rusiya münasibətləri, Rusiyaya tətbiq edilən iqtisadi və bank-maliyyə sanksiyası, bunun mümkün nəticələri və digər mövzularda geniş müsahibə verib. Müsahibəni təqdim edirik: - Deyirsiniz ki, Rusiyanın iqtisadi vəziyyəti pisləşib və pisləşməyə doğru gedəcək. Demək istəyirsiniz ki, Rusiya bizim vəziyyətə düşüb? - Rusiyadakı devalvasiyanı bizdəki, devalvasiya ilə müqayisə etməyin özü qüsurludur. - Niyə? - Çünki Rusiyanın milli valyutasının dəyəri banklararası valyuta birjalarında müəyyən olunur. Hər bir ölkdən çıxan valyuta ilə ölkəyə daxil olan valyutada disbolans yarandığı zaman milli valyuta ucuzlaşır. Yəni Ukrayna hadisələri və iqtisadi sanksiyalar fonunda ayda 150-200 milyard dollar Rusiya iqtisadiyyatından xaricə axırdı. Xarici investorlar Rusiyada stabilliyin olmaması, müharibənin alovlanacağından ehtiyat edərək investisiyalarını geri çəkməyə başlamışdı. Ölkəyə idxaldan əsas məhsullar daxil olur və Rusiyada neft gəlirlərinin daha çox olmasına rəğmən neftdən kənar iqtisadiyyatda valyuta daha çox çölə çıxır. Odur ki, onların birjasında rublun kursu bu mexanizm əsasında müəyyən olunduğundan devalvasiya qaçılmaz idi. Ancaq bizdə bir qədər fərqlidir. Məsələn, Mərkəzi Bank valyuta birjasında müəyyən olunmayan manatın kursunu özü inzibati yolla müəyyən edir. Mərkəzi Bankın özünün açıqladığı tədiyyə balansına diqqət edəndə görürük ki, vəziyyət müsbətdir. 2014-cü ildə bizim xarici ticarət dövriyyəsində 20,8 milyard dollar olub. Bunun 20,7 milyard ABŞ dolları ixrac edilib, idxal isə 8,1 milyard olub. Başqa sözlə, 12,6

milyard ABŞ dolları həcmində müsbət ticarət saldosu var.Ölkəyə daxil olan investisiyaların həcmi də kifayət qədər yüksəkdir. Yuxarıda səsləndirdiyim rəqəmləri Mərkəzi Bank elan edib. Mən bu rəqəmlərə istinad edərək deyə bilərəm ki, Azərbaycanda ABŞ dollarının bahalaşmasına əsas yox idi. Əgər məzənnə valyuta bazarında müəyyən olunsaydı, bizdə xarici ticarət dövriyyəsinin müsbət olduğundan, devalvasiyaya əsas olmazdı, əksinə manat bahalaşmaqda davam edərdi. Çünki bizdə ölkəyə daxil olan valyuta, ölkədən çıxan valyutadan daha çoxdur. Ancaq Rusiyada bu əksinə idi. Bir daha qeyd edirəm ki, bizdə birja mexanizmindən istifadə olunmur və pul kredit siyasətini Mərkəzi Bank bazar mexanizmləri ilə müəyyən etmir. Mərkəzi Bank inzibati yolla deyir ki, 1 ABŞ dolları 1 manat 05 qəpikdir. Alsan da budur, almasan da budur. Bu o deməkdir ki, bizdə manatın devalvasiyasının arxasında duran səbəblər hələ də Mərkəzi Bank tərəfindən ictimaiyyətə açıqlanmayıb, ixracın stimullaşdırılması istəyi ilə edildiyi də səmimi görünmür, çünki səmimi olsaydı Mərkəzi Bank rezervlərinin bir hissəsini xaricdə illik 0.80% lə saxlamaqdansa, Azərbaycana gətirib real sektora ucuz vəsait vermək üçün kommersiya banklarına depozit yerləşdirərdi. Sizcə, bizdə manatın devalvasiyasının arxasında duran səbəb nədir? - Bizim Mərkəzi Bankın rezervəri xaricdə saxlanılır və elan edilmişdi ki, rezervlər 15 milyarda yaxındır. Ola bilsin ki, bu rezervlər idarəetməyə verilib və onu geri gətirmək mümkün deyil. Yəni bu maliyyə virtualda var, ancaq reallıqda yoxdur. Buna görə də, bazara müdaxilə etmək imkanı yoxdur. İkincisi, Azərbaycanda banklararası valyuta birjası yoxdur. Mərkəzi Bank hansı məzənnəni təyin edirsə, banklarda onu həmin məzənnəyə uyğun alıb satır. Bu baxımdan devalvasiya məsələsində manatla rublu müqayisə etmək qüsurludur. Rusiya ilə bağlı mövzuya yekun vuraraq deyim ki, rublun məzənnəsinin iki dəfəyə yaxın ucuzlaşması ilə bizim manatın süni devalvasiyası arasında paralel aparmaq düzgün deyil. Rusiya mövzusunda demək istəyirəm ki, söhbət əsasən investorların ölkəyə inamından, vətəndaşların milli valyutaya etibarından və iqtisadi stabillikdən gedir. Hazırda bunların heç biri Rusiyada yoxdur. Xarici investorlar çəkiliblər, daxili investorlar rubl ucuzlaşdığından pis duruma düşüb, idxal məhsulları çox olduğundan sadə rus

vətəndaşlarının problemi yaranıb. Buna rus milləti nə qədər dözəcək, mənim proqnozuma görə, uzağı bir rüb dözəcək. Əsas şüar budur ki, torpaqlarımızı böyüdürük, Krımı almışıq və s. Ancaq torpaq böyütmək olar, lakin ölkələrin qüdrəti onların iqtisadi qüdrətindən qaynaqlanır. Rusiya artıq iqtisadi qüdrət baxımından ABŞ-ın Apple şirkəti qədər etibarlı və beynəlxalq birjalarda qiymətli deyil. - Bizdə baş verən devalvasiya prosesinin davamını gözləyirsinizmi? - Mərkəzi Bank maliyyə-kredit siyasətində müstəqildir və hökumətə tabe deyil. Bütün dünyada bu belədir və bizdə də, konstitusiyaya uyğun olaraq belədir. Yəni hökumətin Mərkəzi Banka göstəriş verib dolları aşağı salması və ya qaldırmasına nail olmaq kimi yanaşmalar doğru deyil. Mərkəzi Bank ölkənin tədiyyə balansı ilə bağlı məlumatlıdır, eyni zamanda valyutanın məzənnəsini inzibati yolla müəyyən etdiyinə görə, ictimaiyyətə devalvasiyanın səbəbləri haqqında kifayət qədər əsaslandırma vermir. Bizim ehtimalımıza görə, ola bilər Mərkəzi Bank öz rezervləri üzərində inzibati idarəetməni itirib. Bankın sədri Elman Rüstəmov da manatın yumşaq formada devalvasiya olacağını ajotaj formasında ifadə etdi. Beləcə, əhali də daha çox dollar almağa təşviq olundu. Hamı eyni anda dollar almağa getdikdə təbii ki, bazara təzyiq olundu. Bu zaman dollara ciddi ehtiyac yarandı, Mərkəzi Bankda lazım olan maliyyəni bazara çıxara bilmədi və beləcə məzənnədə ajotaj bahalaşması baş verdi. Mərkəzi Bank da məcburiyyət qarşısında qalaraq kursu müəyyən etdi. Bir daha ifadə etmək istəyirəm ki, bu iqtisadi, valyuta birjasında müəyyənləşən kurs deyil. Bu Mərkəzi Bankın qərarı ilə müəyyən olunan məzənnədir. Mən bunun iqtisadi əsaslarına şübhə ilə yanaşıram. - Çıxış yolu nə ola bilər? - Nazirlər Kabinetinin strukturu bizdə ən böyük və əhatəli strukturdur. Bildiyim qədər qırxdan çox nazirlik, komitə və digər mərkəzi icra strukturlarını özündə birləşdirir. Misal üçün deyim ki, əhalisi bizdən beş dəfə çox olan Ukraynanın özündə baş nazirdə daxil olmaqla Nazirlər Kabinetində cəmi 20 nazirlik var. Bizdə olduğu kimi onlarda baş nazirin altı müavini deyil, iki müavini var, müavinlər həm də digər sahələr üzrə nazirdir. Gürcüstan Nazirlər Kabineti də 20 nəfərdən ibarətdir və Polşa da daxil olmaqla əksər

Avropa ölkələrində bu belədir. Bizdə isə Nazirlər Kabieti qırxdan yuxarı strukturdan formalaşıb. Bu həm də büdcə vəsaitlərinin səmərəsiz xərclənməsi, bürokratiyanın güclü olması, idarəetmənin təkrarlanması deməkdir. Fikrimcə, Nazirlər Kabinetinin strukturuna baxmaq, müəyyən islahatlar aparmaq mümkündür. Cənab prezident Torpaq və Xəritəçəkmə Komitəsini ləğv etdiyi kimi Nazirlər Kabinetinin strukturuna da əl gəzdirəcəyinə ümid edirəm. Bir-birini təkrar edən qurumlar var. Dövlət Gömrük Komitəsi monopoliyanı təşviq edən, idxal inflyasiyasını yaradan qurum kimi ləğv edilə, səlahiyyətlərinin bir hissəsi Vergilər Nazirliyinə, bir hissəsi isə Asan Xidmətə verilə bilər. Eləcə də Meliorasiya və Su Təsərrüfatı Açıq Səhmdar Cəmiyyəti var və 100 milyonlarla vəsait xərcləsə də, mahiyyəti yoxdur. Bu cəmiyyət Kənd Təsərrüfatı Nazirliyinə birləşdirilə bilər. Gürcüstan, Ukraynada və digər ölkələrdə ayrıca əmək nazirliyi, sosial müdafiə fondu, səhiyyə nazirliyi və digər fondlar yoxdur. Gürcüstanda bu qurumlar Səhiyyə, Əmək və Sosial Nazirlik adlı strukturda birləşdirilib. Bizdə Sosial Müdafiə Fondunun hər rayonda inzibati binası, kadrları var. Ancaq öz-özünü maliyyələşdirmir və büdcədən dotasiya alır. Bunları ləğv etmək və onları bir nazirlikdə birləşdirmək olar. Az qala, hər bir nazirliyin özünün universiteti var. Dünyada “Elmlər Akademiyası” adında qurumlar yoxdur. Vardısa, qeyri-hökumət təşkilatları kimi qurumlardır və dövlətdən maliyyələşmirlər. Bizdə də, çoxu narazılıq edir ki, elmə pul çox ayrılmır və s. Bunu Təhsil Nazirliyinin bir hissəsinə çevirmək olar. Dünyada da daha çox Təhsil və Elm Nazirliyi var. Tələbə Qəbulu üzrə Dövlət Komissiyasını da bu nazirlikdə cəmləşdirmək lazımdır. Sözümün mahiyyəti odur ki, bir-birinin funksiyasını təkrarlayan, paralel strukturlar çoxdur. Paralel qurumlar ləğv edilməli və bir nazirlikdə birləşdirilməlidir. Hökumət iqtisadiyyata kömək etmək istəyirsə, iqtisadiyyata müdaxilə etməsə, bir o qədər yaxşı iş görmüş olar. Bunu mən deyil, Nobel mükafatçıları deyir. Dövlət büdcəsi hesabına paralel qurumların olması, fəaliyyəti bizə çox baha başa gəlir. Dövlət büdcəsi buna dözə bilməz. Büdcə gəlirlərinin təxminən 36 faizi vergilər xətti ilə toplanır. Ancaq dünya təcrübəsində bu rəqəm ən azı 85-90% olduqda bazar iqtisadiyyatı var, özəl sektor aktivdir demək mümkün olur. Əvvəllər başqa ölkələrdən borc almaqla büdcə kəsirini

bağlayan qonşu Gürcüstanda büdcənin gəlirlər hissəsinin 94%-i vergilər xətti ilə həll olunur. Çünki orada vergilər optimallaşdırılıb, ikili mühasibat yoxdur, əvvəllər onlarda da Sosial Müdafiə Fonduna 25 faiz əməkhaqqından tutulan haqqlar, üstəgəl minimum 14 faiz gəlir vergisi var idi, o zaman kölgə iqtisadiyyatının həcmi də böyük idi, vergidən yayınanlar da kifayət qədər idi, islahatlar nəticəsində 20 % sosial vergi tətbiq olundu və yığım səviyyəsi çox yüksəldi. İqtisadiyyatı şəffaflaşdırmaq, sahibkarlara dəstək olmaq lazımdır. Cənab prezident həmişə deyir ki, sahibkarlara mənəvi, siyasi və maddi dəstək göstərir və məmurlardan da bunu tələb edir. Ancaq bölgələrdə və şəhərlərdə məmur özbaşınalığı davam edir, sahibkarlara kifayət qədər təzyiq var. Bu aradan qaldırılmalıdır. Sahibkar bir qurumla təmasda ola bilər-Vergilər Nazirliyi. Yəni biznes strukturu vergisini ödəməli və fəaliyyət göstərməlidir. Bununla da büdcə dolmalı və biz də bundan yararlanmalıyıq. Mən tövsiyyə edirəm ki, hökumət öz tərkibini optimallaşdırsın. Həmçinin sahibkarların ucuz maliyyə resurslarına çıxışı asanlaşdırılmalıdır. Hansı ölkədə sahibkarlıq inkişaf edə bilər ki, orada biznes kreditləri 18-20 faiz, istehlak kreditləri isə 30-35 faiz olsun. Mərkəzi Bank rezervini xaricdə saxlayır və bunun gəliri ildə 1 faiz də etmir. Bu vəsaiti ölkədə ucuz faizlə kommersiya banklarına qoyula və bankda bunun üzərinə 3-5 faizini qoyaraq sahibkarlara, əhaliyə verə bilər. Bu zaman sahibkarlar daha çox məhsul istehsal edəcək və ölkədə qiymət aşağı düşəcək, həm də ölkədə rəqabətli məhsullar istehsal olunacaq. Belə olanda biz görərik ki, Mərkəzi Bankın siyasəti iqtisadiyyata kömək etməkdir. Xaricdə saxlanılan Neft Fondunun maliyyəsi də idarəetmədən ildə 0,80 faiz gəlir götürür. Yəni 1 faiz də deyil. Biz pulumuzu dollar və avro şəklində xaricdə saxlayırıq. Neft Fondu Rusiya iqtisadiyyatına pul yatızdırıb. İldə də 600-700 milyon dollar ziyana düşüblər, qızıl ucuzlaşan, əmlak ucuzlaşan vaxtı investisiya qoyublar ondan da ciddi ziyana düşüblər. Bu maliyyəni Türkiyədə niyə yatızdırırlar? Bəyəm, sənin Azərbaycan iqtisadiyyatına etibarın yoxdur? O ölkələrin vəsaitləri çölə çıxır ki, orada stabillik yoxdur. Bizdə normal stabillik var. Bizim bu qədər ehtiyatımız, maliyyə resursumuz var, dünyaya varlı ölkə kimi görünürük. Ancaq ölkə daxilində pul bahadır, buna görə iqtisadiyyat inkişaf edə bilməz.

İqtisadiyyatda ÜDM-in formalaşmasında bankların iştirakı çox cüzidir, hansı sahibkar gedib 20 faizə kredit götürərək xarici şirkətlərin rəqabətə dözümlü mallarını bazardan iqtisadi yolla çıxartmağa gücü çatar? Sahibkarın gəliri nə qədər olmalıdır ki, bunun 20 faizini kreditə verəndən sonra normal xeyir götürə bilsin, vergilərini ödəsin, rüşvətini versin, ucuz da mal satsın ki, vətəndaşlarımız yerli maldan istifadə edə bilsin? Bizdə xaricdən gətirilən məhsular yerli məhsullardan ucuz başa gəlir. Bunu hər kəs bilir. Biz, əslində bu böhrandan səmərəli çıxa bilərik. Ancaq bunun üçün sadaladığım məsələlərə ciddi diqqət edilməlidir. - Devalvasiya gözləyirsinizmi? - Əslində mən Mərkəzi Bankın devalvasiyanı bu şəkildə aparmasının əleyhinəyəm. Birjada müəyyən edilməyən kursa görə, pessimistəm. Dövlət xərcləri artırılmaqda davam etsə, monopoliya aradan qaldırılmasa, uzunmüddətli gəlirlərimiz azalsa devalvasiya baş verə bilər. Bazar iqtisadiyyatda süni qiymət artımı anlayışı yoxdur, rəqabətin məhdudlaşdırılması, kartel sövdələşmələri, rəqiblərin bazardan sıxışdırılıb zorla, inzibati yolla çıxarılması var. Bunlara qarşı mübarizə aparmaqdansa, İqtisadiyyat və Sənaye nazirliyinin müvafiq qurumları bir-iki marketdə, arxasında məmur dayanmayan şirkətlərdə monitorinq aparıram deyə əhalinin gözünə “kül üfürməsin”. Bazar iqtisadiyyatında sahibkar malını neçəyə istəyirsə satmalıdır və əlavə gəlirindən şəffaf vergisini ödənilməlidir, yəni bu məsələlər vergi ilə tənzimlənməlidir. Əgər vəziyyət belə davam etsə, mən devalvasiyanın baş verəcəyini qənaətindəyəm. Yox, əgər islahata gedilsə, iqtisadiyyat şəffaflaşdırılsa, monopoliya aradan qaldırılsa qiymət sabitləşməsi baş verər. Mən Azərbaycan sahibkarlarına inanıram. Sahibkarlar Azərbaycanı bu vəziyyətdən çıxarmağa qadirdir. Sadəcə olaraq sahibkara kömək etmək, ona mane olmamaq, onun ucuz maliyyə resurslarına çıxışını təmin etmək və məmur özbaşınalığını aradan qaldırmaq lazımdır. Bununla milli valyutanın ucuzlaşmasının, iqtisadiyyatımızın zəifləməsinin, bahalaşmanın qarşısını ala bilərik. Bu olmasa, indiyə qədərki iqtisadi şərait davam etsə, mən manatın təqribən 1 dollar 50 sentə qədər bahalaşmasını ehtimal edirəm.

Hüseyn ABBASOĞLU