Sərdar Cəlaloğlu: “Azərbaycan Amerikanın İranla bağlı siyasətində mühüm əhəmiyyət kəsb edirdi”

Azərbaycan Demokrat Partiyasının (ADP) sədri Sərdar Cəlaloğlu ilə regionda gedən proseslərlə bağlı müsahibəni təqdim edirik:

- Sərdar bəy, İranla Amerika arasında razılaşma əldə edildi. Sizcə, bunun regiona təsiri necə olacaq?

- Baxır məsələyə hansı müstəvidən yanaşırıq. Əgər kimsə dünyada çaxnaşmaların, problemlərin ziddiyyətlə həllində maraqlıdırsa, əlbəttə ki, bu anlaşmaya pis baxacaq. Düşünəcək ki, müharibə imkanı, qarşıdurma mühiti aradan qalxdı və s. Yox, əgər siz dünyada haqq-ədalətin bərpasını istəyirsinizsə, sülhdə maraqlısınızsa, İran-Amerika anlaşmasını müsbət qiymətləndirəcəksiniz. Ancaq məsələyə geopolitik baxımdan yanaşanda, məlumdur ki, bəzi dövlətlərin xeyrinə olan proses, bəzi ölkələrin ziyanına işləyir. Elə bir hal ola bilməz ki, bütün dövlətlərin xeyrinə olsun. Məşhur məsəl var: iki it boğuşanda yolçunun işi rast gəlir. Bu variant da var. Yəni qarşıdurmalardan, müharibələrdən bəzən üçüncü tərəf mənfəət götürür. Tarix elə gətirib ki, biz İranla qonşuyuq, İranın Avropa və Amerika ilə münasibətlərinin gərginliyin yaşanması bu və ya digər formada Azərbaycana dividentlər gətirirdi. Xüsusən, geopolitik və enerji ehtiyatları baxımından dünyanın İranla qarşıdurması şəraitində bölgədə Azərbaycan əhəmiyyətli dövlət olur. Ona görə də Amerika Azərbaycanda iqtisadi və geopolitik maraqları demokratik prinsiplərdən irəli tutur. Ancaq indi Amerika İranla münasibətləri yoluna qoyduqdan sonra Azərbaycan həm neft-qaz ixrac edən, həm də geopolitik əhəmiyyəti baxımından mövqeyi bir qədər azalmış olur. Azərbaycan Amerikanın İranla bağlı siyasətində mühüm

əhəmiyyət kəsb edirdi. Əgər bu gün Amerikanın İran siyasəti dəyişirsə, bu dostluq və əməkdaşlıq səviyyəsinə keçirsə, artıq burada Azərbaycanın geopolitik əhəmiyyəti qalmayacaq. Bu zaman Azərbaycanın Rusiyaya görə əhəmiyyəti qalacaq. Bu da SSRİ ölkələri arasında üçüncü növ əhəmiyyətli olacaq. Enerji daşıyıcıları baxımından da Azərbaycan indiki mövqeyini qat-qat itirəcək. Çünki İran kimi nəhəng enerji daşıyıcısı meydana çıxarsa, bunun dünya bazarına təsiri hökmən olacaq. Nəzərə alın ki, Səudiyyə Ərəbistanından sonra neftin qiymətini müəyyən edək əsas fiqurlardan biri İran olacaq. Ancaq şübhəsiz ki, hər şeydə bir xeyir var. İndiki halda Amerika-İran anlaşması bizə iqtisadi və geopolitik baxımından mənfi təsir göstərsə də, fikrimcə, bizdə demokratik prinsiplərin müdafiəsi gündəmə gələcək. Başqa sözlə, geopolitik və enerji daşıyıcıları marağı əhəmiyyət kəsb etmədiyi səbəbindən ABŞ-ın siyasətində insan hüquq və azadlıqlarının qorunması gündəmə gələ bilər. Təbii ki, Azərbaycan uğurlu siyasət yürüdərək Orta Asiya neft və qazını tranzit kimi apara biləcəksə, bizim rolumuz artacaq. Üstəlik Azərbaycan Əfqanıstan, Pakistan, Çin, Rusiya kimi ölkələrlə siyasət baxımından Amerika üçün geopolitik rol oynayacaq. İndiki halda İranın qərblə dil tapması regionda potensial təhlükənin aradan qalxması deməkdir. Biz gözləyirdik ki, nə zamansa ABŞ-İran arasında kəskin qarşıdurma olacaq. İndi bu təhlükə aradan qalxır. Ancaq indi yeni maraqlar və təhlükələr meydana çıxacaq. İranla qərbin arasında münasibətlərin dəyişməsi Azərbaycanla İran arasında münasibətlərin dəyişməsinə ciddi stimul verəcək.

- Bu proses regionda təhlükəsizliyin təminatı baxımında nə dərəcədə mühüm hadisədir?

- Mənə elə gəlir ki, proses düzgün istiqamətdə inkişaf edəcəksə, bölgədə sülh və sabitlik üçün zəmin yaranacaq. Məhz İran-Rusiya regionda qarşıdurmada tərəf kimi çıxış edirdilər. Bu da, qarşıdurmanı gücləndirirdi. Eləcə də İranın aqressiv siyasəti,

Amerika ilə qarşıdurmaya getməsi müəyyən dərəcədə Azərbaycanın təhlükəsizliyinə də problem yaradırdı. Əgər xatırlayırsınızsa, zamanında İran bəyan etmişdi ki, Azərbaycan ərazisindən İrana qarşı istifadə olunacaqsa, İran ölkəmizdəki strateji əhəmiyyətli obyektləri hədəfə alacaq. İndi bu təhlükə aradan qalxıb. İkincisi, qərblə əməkdaşlığa başlayan İran şübhəsiz ki, Rusiya ilə müttəfiqliyini arxa plana keçirəcək. Bu da Xəzərdə və regionda Rusiyanın maraqlarına ciddi zərbə deməkdir. Bizim təhlükəsizliyimiz baxımından İran-qərb münasibətlərinin yoluna qoyulması müsbət haldır. Əgər beynəlxalq güclər pərdəarxası ssenarilər hazırlamasalar, regionda sabitlik yaranacaq.

- Bu proses Azərbaycan-Ermənistan münasibətlərinə hansı formada təsir göstərə bilər?

- Mənə elə gəlir ki, İranla qərb arasında yaxınlaşma Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin həllinə ciddi təsir etməyəcək. Dağlıq Qarabağ problemi daha çox Rusiya ilə bağlı məsələdir. Rusiyanın zəifləməsi və ya Rusiyanın indiki imperalist siyasətinin dəyişməsi Dağlıq Qarabağda vəziyyəti dəyişə bilər. Nə qədər ki, Rusiya rəhbərliyi indiki mövqeyini nümayiş etdirir, eləcə də beynəlxalq aləmdə əzələsini göstərir, imperiyanın bərpası xülyası ilə yaşayır, Dağlıq Qarabağ məsələsinin həllində ciddi irəliləyiş əldə oluna bilməz. İranın isə Qrabağ məsələsinin həllində rolu əhəmiyyətsizdir. Düzdür, bizimkilər İranın Ermənistanla əməkdaşlığını nəzərə alaraq bunu çox şişirdirlər. Lakin İranın Ermənistanla iqtisadi əməkdaşlığı Ermənistana güc qatmır. Fikrimcə, bu əməkdaşlıq İrəvana kosmetik güc qazandırır. Əgər İranla Avropa əməkdaşlıq edəcəksə, Ermənistanda özünün əhəmiyyətini itirəcək. Ermənistan niyə canfəşanlıq edir? Çünki Avropa İranla əməkdaşlıq etmirdi, Tehran da maraqlı idi ki, qonşu dövlətlərlə əməkdaşlığı gücləndirsin. İndiki halda İran Avropa və Amerikaya çıxış əldə edir. Başqa sözlə, onun Ermənistandan asılılığı qalmır. Ona görə

də, İran Azərbaycanla münasibətləri korlamaq naminə Ermənistanla sıx əməkdaşlıq etməyə də bilər. Təbii ki, fars şovinizminin Azərbaycanı zəiflətmək siyasəti var. Amma dövlətçilik maraqları baxımından qərblə münasibətlər yoluna qoyulduqdan sonra İranın Ermənistan kimi dövlətlərə qayğı nümayiş etdirməsinə ehtiyac qalmayacaq.

- İndilikdə İran-Amerika razılaşması regionda Rusiyaya zərbə hesab oluna bilərmi?

- Təbii ki, oluna bilər. Amma dolayısı yolla Azərbaycana da ziyan vurur. Bu gün dünyada neftin qiyməti daha çox neft hasil edən ölkələrin iradəsi ilə həll edilir. İran isə birdən-birə dünya bazarına nəhəng həcmdə neft çıxaracaqsa, deməli Rusiyaya qarşı alternativ baş tutacaq. Başqa sözlə, dünənə qədər ərəb nefti ilə bacarmayan Rusiya qarşısında İran neftini də görəcək. Bu həm də Azərbaycan neftinin qiymətinə təsir edə bilər. Çünki bizim neftimizlə İran nefti təxminən eyni keyfiyyətdədir, üstəlik İran bizdən bir neçə dəfə çox neft ehtiyatına malikdir, neftin hasilatı da, bizdən yüksəkdir. Yəni hətta neftlə bağlı dünyada bəlli siyasət aparılmasaydı belə, İranın dünya bazarına neft çıxarması ilə neftin qiyməti mütləq düşəcəkdi. İndiki halda iki faktora əsasən neftin qiyməti düşür. Birincisi, İran dünya bazarına nəhəng həcmdə neft çıxaracaq. İkincisi, İranla qarşıdurma arxa plana keçdiyinə və İranın qərbin siyasətinə ehtiramla yanaşacağından dünyada Rusiya neftinin qiymətdən düşməsi prosesi davam edəcək.

- Nədən İran Amerika ilə razılığa gəldi?

- Əslinə baxanda mən digərlərindən fərqli olaraq hər zaman demişəm ki, Amerikanın İranı vurmasını yalnız axmaq insanlar deyə bilər. Çünki müəyyən geosiyasi oyun aparan siyasi mərkəzlər üçün İran kimi bir dövlət yaratmaq lazım idi. Bu vasitə ilə İslam və ya ərəb dünyasını asanlıqla idarə etmək olardı. Bu imkan da, təbii şəkildə qərbin əlinə düşüb. Qərb niyə

bu instrumentdən imtina etməli, onu dağıdıb sıradan çıxarmalıdır? Bu gün Suriyada, Yəməndə və Livanda baş verən proseslərdə tərəf kimlərdir? Təbii ki, tərəfin biri İrandır. İran Yəməndən bir addım geri çəkilməklə blokadanın götürülməsinə şərait yaradır. Və ya Suriyada Bəşər Əsədə verdiyi dəstəyi çəksə Amerika siyasətinə böyük xeyir vermiş olur. Yəni bu gün İran islam dünyasında super güclərin öz siyasətini qurmaq üçün elə güclü rol oynayır ki, bu qərb üçün vacib faktordur. İranla blokadanın aradan qaldırılması indi qərb dünyasının maraqlarına uyğundur. Hətta İran atom silahı istifadə etsə belə, qərb və Avropa İrana qarşı ciddi sanksiya tətbiq etməyəcək, ona qarşı heç bir addım atmayacaq. İndi dünya siyasətində müəyyən dəyişilmələr gedir və buna da normal yanaşmaq lazımdır.

- Siz hansı dəyişilmələri nəzərdə tutursunuz?

- Məsələn, hazırda dünya siyasətində yəhudilərin əvvəlki mövqeyi zəifləyir. Hazırda Amerika Fələstin dövlətinin müstəqilliyinin tanınmasına cəhd edir. Siz də bilirsiniz ki, Fələstinin müstəqilliyi və müdafiə olunması məsələsində ən radikal mövqedə duran dövlətlərdən biri İrandır. Əgər Fələstin məsələsində Amerika ilə İranın mövqeyi üst-üstə düşürsə, deməli İsraillə ziddiyyət yaranır. Bu baxımdan yəhudilərin ənənəvi düşməni kimi İranın Avropa və Amerika ilə dostluğu da ciddi problem yaratmır. Yəni burada çox ciddi faktorlar var. Elə İrana qarşı tətbiq edilən blokadanın birdən-birə aradan qaldırılması düşündürücüdür. Görünən budur ki, çox kombinasiyalı siyasi gedişlər edilir. Çox güman ki, bunun müqabilində İran atom-nüvə silahının istehsalından imtina edir, böyük ehtimalla Yəmən və Suriya məsələsinə yenidən baxacaq. Demək istəyirəm ki, əslində İranında bu siyasi gedişlər zamanı əlində yaxşı kartları var və məsələ yalnız nüvə silahı istehsal etməkdən ibarət deyil. Eləcə də Qərbin İrana qarşı əlində güclü kartları var. İndi baxaq görək ki, tərəflər bir-birinə qarşı hansı kartdan istifadə edəcək. Çox güman ki, İrandan Yəmən və

Suriya məsələsinə yenidən baxmağa, İraq Şam İslam Dövləti deyilən quruma qarşı birgə mübarizə aparmağı təklif edəcək. Fikrimcə, tərəflər bir sıra məsələlərdə anlaşma və razılıq əldə edə biləcəklər. İndiki halda tərəflər daha çox bir-birindən yararlanmaq istəyirlər.

Hüseyn ABBASOĞLU