Xalq arasında ziyarətgahlara həmişə inam olub. İnanmışıq ki, bura niyyətlərin, arzuların yerinə yetirilə biləcəyi ən müqəddəs yerdir. Belə ziyarətgahlardan biri də müqəddəs “Bibi Heybət”dir.

Uşaqkən xatırlayıram, yaşadığımız Neftçala ryonunun Qoltuq qəsəbəsində Bibi Heybət məscidinə gedərdik. Bizim rayon əhlinin dili ilə desək, Bibi Heybət pirinə. Məscid orada yaşayan bir xanımın həyətində yerləşirdi. Məscidin qabağında daşdan hazırlanmış balaca kümbəz vardı. Deyilənə görə, oradan kimyə axırdı (Kimyə - xalq arasında müqəddəs hesab edilən torpağa deyilir). Məscidi ziyarətə gələn insanların hamısı bu kimyədən, yəni torpaqdan götürüb evinə aparardı. Hamı inanardı ki, bu torpaq xəstiklərin dərmanıdır. Məscidin ortasında üstü rəngbərəng xaralarla örtülü qəbir vardı. Gələn-gedən bura pul, yaxud da konfet qoyurdu. Hətta qəbrin üstündə olan konfetlər də müqəddəs hesab edilir, ziyarətə gələnlərə verilirdi. Deyilənə görə, bura Həkimə xanımın məzarıdır. Biz də, hər dəfə gedəndə o qəbrin ətrafında fırlanıb, pul qoyurduq...

Bakıya gəldikdən sonra burada da Bibi Heybət məscidinin olduğunu gördüm. Məsələnin tam mahiyyətinə varmaq üçün araşdırma aparmağa qərar verdim. İnternet, kitab və ekspetlərdən aldığım məlumatlara birlikdə nəzər salaq.

Məscid Bakı şəhərinin indiki Bibiheybət qəsəbəsində, Xəzərin sahilində yerləşir. Məşədixanım Nemətin “Azərbaycan pirləri” kitabından oxuyuruq: “Rəvayətə görə, kompleks şiələrin səkkizinci imamı Əli-ər-Rzanın orada dəfn olunan bacısının, yeddinci şiə imamı Musa əl-Kazımın qızı Həkimə xanımın məqbərəsi ətrafında meydana gəlib. Rəvayətlərə görə, Həkimə xanım xəstələnib. Yaxın adamları və nökərləri ilə birlikdə 9-cu əsrdə həmin kəndin içində axan nazil suyuna möhtac olduğu üçün buraya gəlib. Ancaq xəstəlik qəfil gəldiyinə görə, Həkimə xanım vəfat edib və elə burada da dəfn olunub. Onunla gələnlər isə bu yeri tərk etməyib, burada kənd salıblar”.

Maraqlıdır, bəs "Bibi Heybət" adı hardan gəlib? Bildiyiniz kimi, ərəb dilində hərflər bir neçə cür səslənir. “Hacı” sözünün birinci hərfi ərəb dilində “həy”, “Bəbir” sözünün birinci hərfi isə “bə”dir. Əslində, Hacı Bədir və Heybət eyni adamdır. O ki, qaldı "bibi" sözünə, Həkimə xanıma insanlar "bibi" deyə müraciət edirmişlər. Sonralar bu məscid "Bibi Heybət" adı ilə ziyarətgah kimi tanınıb.

Ziyarətgahın cənub divarındakı yazıya əsaslanaraq tarixçilər məscidin tikilmə tarixinin 1281-1282-ci illərdə olduğunu düşünürlər. Məscidin divarındakı ərəbcə yazıda deyilirː "Mahmud ibn Sədin əməlidir".

Mənbələrdə Səfəvi şahlarından Şah Təhmasib və Şah Abbasın hakimiyyəti illərində burada geniş tikinti və abadlıq işlərinın aparılması barədə məlumatlar var. Zaman keçdikcə ziyarətgahın ətrafında yeni tikililər və şeyxlərin türbələri inşa edildi. Çox təəssüf ki, VII-VIII əsrlərin yadigarı olan bu müqəddəs məkan sovet hakimiyyəti dövründə repressiyanın qurbanı oldu. Ziyarətgah 1934-cü ildə iki dəfə tamamilə dağıdılıb, yerində Azərbaycanda Sovet hakimiyyətinin qələbəsi şərəfinə “Qələbə tağı” ucaldıldı və Stalinin heykəli qoyuldu. Lakin Sovet imperiyasının təbliğ etdiyi allahsızlıq ideologiyası xalqa bu müqəddəs yeri unutdurmağı bacarmadı. İnanclı insanlar dağıdılmış ziyarətgahla üzbəüz, pilləkənlərlə dağın zirvəsinə gedən yolun kənarında namazgah inşa etdirdilər.

İlahiyyatçı alim Elşad Miri Bibi Heybət məscidi haqqında ATV.az-la söhbətində qeyd etdi ki, nə Bibi Heybət məscidi, nə Gəncədəki İmamzadə, nə də Gədəbəydəki Haçaqaya məscidi haqqında mənbələrdə heç bir dolğun məlumat yoxdur: “Niyə hansısa imamın qohumu Azərbaycanda dəfn olunmalıdır? Yaxud da, niyə bu gün Nardaranda hansısa pir ortaya çıxmalıdır? Qurani-Kərimdə, həmçinin Peyğəmbərin hədislərində belə məsələlərlə bağlı heç bir məlumat yoxdur”.

Qeyd edək ki, Respublika EA Tarix İnstitutunun Elmi arxivində vaxtilə “Bibi Heybət” kitabələrindən çəkilmiş bir foto-neqativ saxlanılır. Tarix İnstitutunun əməkdaşı, tarixçi Dilavər Əzimlinin sözlərinə görəsə, Bibi Heybət məscidi haqqında bu gün deyilən fikirlər tarixi baxımdan doğrudur: “Mərhum Ziya Bünyadov təsdiq etdi ki, Həkimə xanımın qəbri Bakıda - Bibiheybət qəsəbəsində yerləşir. Orda 4 məzar var. Həmin məzarlar da müqəddəs insanların məzarıdır. Ətraf yerlərdə Bibi Heybət məscidinin olması da xalqın istəyindən, sevgisindən qaynaqlanır. Çünki insanlar bu şəxsləri sevir. Məsələn, Yunis Əmrənin çoxlu yerdə məzarı var. Amma Həkimə xanımın Bibiheybətdə məzarının olması birmənalı şəkildə öz təsdiqini tapıb”.

Maraqlı faktlardan biri də budur ki, şairə Xurşudbanu Natəvan ailə qurduqdan sonra bir müddət övladı olmur. O, Bibiheybət pirinə nəzir edərək əhd edir ki, əgər övladı olsa, pirə yol çəkdirəcək. Xanımın nəziri qəbul edilir və övlad sahibi olur. Öz əhdinə sadiq qalan şairə pirə yol çəkdirir və övladını qucağına alıb nəzir dediyi yolla məscidə gəlir.

Quba xanı Fətəli xan isə vəsiyyət edir ki, vəfat etdikdən sonra onu ziyarətgahda olan qəbirlərin ayaqları altında dəfn etsinlər. Onun yaxınları xanın vəsiyyətinə əməl edirlər və Fətəli xan orada dəfn edilir. Lakin 1934-cü ilin sentyabrında pir dağıdılarkən xanın da qəbri yerlə-yeksan edilir. Yalnız başdaşı Tarix Muzeyində saxlanılır.

Məscidin adına yerli və avropalı tədqiqatçıların və səyyahların əsərlərində rast gəlinir. Bunlara misal olaraq Abbasqulu ağa Bakıxanov, İlya Berezin, Yevgeni Paxomov və xüsusilə erkən XX əsr Azərbaycan tarixçisi Q.Sadiqini göstərmək olar.

Azərbaycanın müstəqilliyi bərpa edildikdən sonra dağıdılmış məscidlər bərpa edilməyə başladı. 1994-cü ildə Heydər Əliyev, 1936-cı ildə qədim məscidin dağıdıldığı yerdə yeni məscidin tikilməsi barədə sərəncam imzaladı. Məscidin təntənəli açılışı 1999-cu ilin may ayında oldu.

14 iyul 2008-ci ildə məscidin yenidənqurma və bərpasından sonra açılış mərasimi keçirildi. Mərasimdə Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab İlham Əliyev də iştirak etdi.

Qeyd edək ki, 11 il davam edən təmir işləri nəticəsində məscid Şərq memarlıq üslubu ilə təmir edildi. “Bibi Heybət” məscidinin iki minarəsindən biri hazırda Heydər Əliyevin adını daşıyır.

Məscidin birinci və ikinci mərtəbələrində, mərkəzi salonda, foyenin tavanında, zirzəminin divarlarında incə memarlıq nümunələri əksini tapıb. Burada smaltdan rəngbərəng şüşə, şüşə materiallardan ibarət mozaikada Qurani-Kərimdən «Ən-Nisa» surəsi yazılıb. Ümumiyyətlə, məscidin müxtəlif guşələrində Quranın müxtəlif surələri əksini tapıb. Ziyarətgahın ətrafından keçən magistral yol genişləndirilib. Məsciddə də ilk dəfə muzey və kitabxana zəvvarların ixtiyarına verilib. Məsciddə qadın və kişilərin ayrı-ayrılıqda namaz qılmaları üçün müvafiq şərait yaradılıb. İnşaat və tərtibat işləri klassik Şərq üslubunda aparılıb.

Xəyalə Coşqun