Natiq Cavadlı

Vasili Veliçkonun "Qafqaz. Rus işi və tayfalararası məsələlər" əsəri yaşadığımız bölgənin 100-150 il əvvəlki dövrünü öyrənmək üçün əvəzsiz mənbədir. 

Ancaq bu cür kitabları nəşr edərkən mütləq peşəkar tarixçi rəyinə ehtiyac var. 

90-larda oxuduğum kitabla indi oxuduğum arasında xeyli yanaşma fərqi sezdim özümdə. Az qala keçən 25-30 ildə çox şey dəyişib, zaman və hadisələr adamın baxışlarına və dünyagörüşünə də istər istəməz "əl gəzdirir".

Ona görə "Qafqaz. Rus işi və tayfalararası məsələlər" əsərini ilk dəfə oxuyanlar bilməlidir ki, Veliçko kim olub və bu kitabı hansı məqsədlə yazıb. Əlbəttə, 25-30 il əvvəl Ermənistan-Azərbaycan savaşının ən qızğın çağları idi və belə kitabları soyuq ağılla oxumurduq, sadəcə, acgözlüklə vərəqləyirdik, müəllifinin kimliyinə və hansı məfkurə sahibi olmasına o qədər də diqqətə almadan...

Bu gün isə fərqlidir, məsələ bundadır ki, Qafqazı Rusiya imperiyasının əmlakı sayan monarxist-mühafizəkar Vasili Veliçko kitabı Çar dəftərxanası üçün yazıb. 

Bunu kitabın adından da görmək olur, hər fəsildə rus işi deyə səslənməsi sıradan bir şey deyil.

Adam ölənə qədər dedi ki, Çarı və Rusiyanı qoruyun.

Adam ölənə qədər Rusiyanın ən işıqlı adamlarına, məsələn, Tolstoya nifrət edirdi.

Adam son günlərinə qədər ingilisləri, almanları və rus işinə və rus dövlət quruluşuna ziyan vuran yezuitlər hesab edirdi.

Bəli, kitab erməni millətçilərinin və işbazlarının xislətini açır, amma Veliçko bu niyyətini azərbaycanlılara və gürcülərə sevgisindən ortaya qoymur. Ümumiyyətlə, o, Qafqazda bütün problemlərin səbəbini ermənilərdə görür və onları günahkar bilir. 

Və yazır: erməni xalqının faciəsi ondadır ki, erməni varlıları, ruhaniləri və fitnəkar siyasətbazları öz xalqını ölümə vermişdilər (hələ bu, əsərdən seçdiyim ən yumşaq ifadədir). 

Doğrudan da, 100 il sonra da oxşar mənzərə təkrarlandı.

V.Veliçko Türkiyədə ərazi olmadığından erməni muxtariyyatının Zaqafqaziyada süni yaradıldığını iddia edir, amma hansı məqsəd daşıdığını demir, yaxud bunu istəmir. 

Sadəcə, onların Rusiyaya türklərin yox, öz terrorçularının əlindən qaçdığını vurğulayır. 

O, imperiyanın mərkəzindəki rus publisistlərinin Qafqazın yeganə dinc və mədəni ünsürlərini erməniləri adlandırmasını onların varlı ermənilərə yalaqlanması kimi dəyərləndirir. 

Veliçko ermənilərə çox acıqlıdır və bu, az qala hər sətirdə sezilir.

Azərbaycanlılara (müəllif onları Azərbaycan tatarları adlandırır) gəldikdə onların yaxşı tarixi yaddaşa və qəhrəmanlığa böyük irsi ehtiramları olduğu düşüncəsindədir.

Müsəlmanların ağır dumunu həm də təhkimçiliyin ləğv olunmasına baxmayaraq, onların bəylərə məcburi münasibətlərinin qalmasında, torpaqların paylanmamasında görür. Əlbəttə, yerli idarəçilikdə süründürməçiliyin, pis bürokratiya, 50 ildə yerli düşüncəyə yad olan məhkəmələrin rus nüfuzuna çox ziyan vurduğunu da deyir. 

Veliçko Zaqafqaziyada rus mühacirləri üçün hər hansı başqa qonşudan çox, tatararla əlaqəyə girməyin asan olduğunu söyləyir.

Ermənilərlə azərbaycanlıların fərqinə gəldikdə, müəllif yazır ki, azərbaycanlı qeyri-dinin nümayəndəsi olsa da, Allaha ürəkdən inanır, ona görə də onun ruhu xristian ruhuna daha yaxındır, ermənilər isə xristianlığa quru ehkam kimi baxan "tülkü dərisi geymiş tiplər"dir. 

Ən yaxşısı, Veliçkonu oxumaqdır! 

Gundemxeber.az