...Biz orda olanda bu xarabalıqlar ot-alafdan təmizlənməkdə idi. Uzaqdan baxanda heç bir təəssürat oyatmayan qoruq barəsində "əşi, orda nə var ki, heç bir maraqlı informasiya yükü görmürəm” deyə ürəyimdə fikirləşirdim.

Qoruğa yaxınlaşanda təmizlik işlərinin aparıldığını görüb fikrimdə yanılmadığımı hesab eləyirdim. Ta ki bələdçi "heç bilirsən bu çuxur nə olub?” deyənə qədər...

Aşağı boylananda darısqal, dayaz bir quyu görünürdü. Dörd divarın nə olduğunu həmin quyuya baxanda daha çox anlamaq olur. Ora nə məzarlıq idi, nə Hüqonun "Qara otağı”, nə Sartrın "Divar”ı, nə də Bakı İstintaq Təcridxanası...

Bələdçimiz danışır ki, bax, həmin bu çuxurun içərisində 12-ci əsrin görkəmli şairi olmuş Xaqani Şirvani həbsdə saxlanılıb.

Bu zindanda nə günümüzün İran türməsi - Evini görmüş cavan şairi Şəhriyar Del Geranisi, nə də Aqşin Yeniseyi dözə bilərdi. Hətta kim bilir, bəlkə də Quantanamo daha yaxşı yerdir.

Hər halda 9 əsr əvvəl olmuş bir hadisə hər nə qədər uzaq görünsə də, özünü həmin zindanda təsəvvür edəndə dəhşətə gəlməmək olmur. Hətta Qobustandakı ömürlük məhkumların kamerası belə bu çuxur qədər qorxunc ola bilməz.



Ancaq X.Şirvani bu zindanda nəinki həbs həyatı yaşayıb, yaradıcılığının xüsusi bir səhifəsi olan "Həbsiyyə” məsnəvisini də yazıb-yaradıb.

Heyrətamizdir - şair nə "Darıxıram” şeiri yazıb, nə də quşların, sərçələrin dimdiyini vəsf edib. Azadlıq havasından məhrum edilmiş şair bu məzarın içərisində öz qəbir həyatını yaşayıb.

Söhbət indiki Şabran şəhər tarixi qoruğundan gedir. Bu qoruq 2003-cü ildə mərhum prezident Heydər Əliyevin sərəncamı ilə tarixi mədəniyyət qoruğu elan edilib.



Şabran xarabalıqlarının tarixi 5-6-cı əsrə qədər gedib çıxır.

Ptolomeyin tarixində bu şəhərin adı "Sapothrenae” kimi çəkilir. Onun qalıqları Şabran rayonunun Şahnəzərli kəndi yaxınlığındadır.

***

12-ci əsrdə Xaqani Şirvani Şirvanşah I Axsitan tərəfindən həbs edilərək Şabran qalasına salınır. 1979-83-cü illərdə qazıntı aparan alim Rəşid Göyüşovun qənaətinə görə, X.Şirvani məhz qarşısında durduğumuz 3 arşınlıq divarların arasındakı zindanda saxlanılıb.

Saray mühiti şairi bezdirdiyi üçün o, böyük çətinliklə olsa da İraqa, oradan da Məkkəyə getməyə razılıq alır. Şair 1170-ci ildə saraydan uzaqlaşmaq məqsədilə Şirvanı xəbərsiz-ətərsiz tərk etməyə təşəbbüs göstərir.

Lakin I Axsitanın əmri ilə tutulub geri qaytarılır və həmin Şabran qalasında zindan həyatı yaşamağa məhkum edilir. Şairin zindan əzablarını əks etdirən məşhur "Həbsiyyə”sinin ibrətamiz beytləri yaranır.



Şəhərlə bağlı zaman-zaman yayılan müxtəlif əfsanələr də az deyil. Onlardan biri, deyilənə görə, bu yerlərdə 40 dəvə yükü qızıl basdırılmasıdır. Yayılan bu əfsanələr Şabranın qədim bir məskən olması ilə yanaşı, hələ sirrinin də tam açılmadığını göstərir.

Şabran şəhəri erkən orta əsrlərdə Şərvan vilayətinin mərkəzi və Massaget Arşakilərinin siyasi mərkəzi olub.

Ərəb müəllifləri Şəbəranı Sasani hökmdarı I Xosrov Ənuşirəvanın saldırdığını qeyd edirlər. Görünür, Şəbəran adı Şapur İran adı ilə bağlılığına işarədir.
Hələ 1254-cü ildə Cənubi Qafqaz yolu ilə Monqolustandan qayıdarkən Şəbəranda olmuş fransız rahibi Rubruk burada xeyli yəhudi yaşadığını göstərib.

Rubrukun sözlərinə görə, onlar çox halda Şəbəranla Şamaxı arasındakı dağ qalalarında məskən salıblar. Ancaq əhalinin əksəriyyətini müsəlmanlar və xristianlar təşkil edib.

Şəbəranın adı Teymurun yürüşləri təsvir edilərkən də çəkilir. 1395-ci ildə Dəşti-Qıpçağa yürüşdən qayıdan Teymuru səfərdə müşayiət edən Şirvanşah Şeyx İbrahim bu şəhərdə onun şərəfinə ziyafət verib.



Burada şumlama zamanı gil və saxsı qab qırıqları, Sasanilər dövrünə aid kərpiclər, təknə qəbirlər və erkən orta əsrlər şəhərinə məxsus digər maddi mədəniyyət əşyaları üzə çıxıb. Bütün bunlar Şabran şəhərinin xarabalıqlarına aiddir.

Maraqlıdır ki, həmin zindanda təkcə X.Şirvani məhkum olmayıb. "Tarix-i əl-Bab”da Şirvanşah Əbu Nəsrin əl-Bab əmirinin qardaşını Şirvan qalasında həbsdə saxladığı deyilir. Yəni, bura nə Evin, nə Quantanamo, nə də Kürdəxanı türməsi deyil, daha məşəqqətlisidir...

Emil Salamoğlu
Bakı Post