Aleksey Naumov
“Kommersant”, 14.02.2021

İkinci Qarabağ müharibəsi tədricən dünya mediasının gündəmindən çıxır: Azərbaycan, beynəlxalq hüquqa görə, özünə aid olan bütün torpaqları geri qaytarıb, rus sülhməramlıları münaqişə tərəfləri arasında mövqe tutub və vəziyyəti izləyən Rusiya-Türkiyə ortaq mərkəzi Azərbaycanın Ağdam bölgəsində fəaliyyətə başlayıb. Bununla bərabər, Azərbaycanın özü üçün tarixçə nəinki bitməyib, əksinə, yeni başlayır – ölkə səlahiyyətliləri və şad-xürrəm cəmiyyət ərazini yenidən birləşdirmək üçün nəhəng miqyasda çalışmalıdır. “Kommersant”ın müşahidəçisi Aleksey Naumov Azərbaycanın bu gün necə yaşadığını və bundan sonra da necə yaşamaq istədiyini başa düşmək üçün Bakıya və geri qaytarılan ərazilərə səfər edib.

Qarabağ zəfəri
“Qarabağ-Azərbaycandır!” – bu günlərdə Azərbaycanda bəlkə də ondan daha geniş yayılmış bir cümlə yoxdur. “Qarabağ-Azərbaycandır!” – Heydər Əliyev hava limanının gəliş sahəsindəki nəhəng ekranlardan görünür. “Qarabağ-Azərbaycandır!” – şəhər küçələrindəki reklam lövhələrində deyilir. “Qarabağ-Azərbaycandır!”ı şəhərdə dövrə vuran avtobusların marşrut lövhəsində görə bilərsiniz.
Ümumiyyətlə, Qarabağ ərazisi nəinki qanuni olaraq, hətta rəmzi səviyyədə heç vaxt Azərbaycan ərazisi olmaqdan çıxmayıb: müvafiq xəritələr mütəmadi olaraq yerli mətbəələrdə nəşr olunurdu, “Şuşa” və ya ” Ağdam” yol nişanları illərlə yerlərində idi və səylə yenilənib.
Əcnəbilərə də vəziyyət barədə məlumat verilib: Bakı bank terminallarının ekranlarında ərazinin 20%-nin işğalı, məsələn, ingilis dilində belə, bildirilib.
Bakının xarici əlaqələrindəki aslan payı Qarabağ problemi və BMT Təhlükəsizlik Şurasının “Dağlıq Qarabağ erməniləri”nin nəzarəti altında olan bölgələrin Azərbaycana qaytarılmasına dair 4 qətnamə üzərində qurulub.
Bakının hər yerində yalnız zəfərin deyil, həm də son müharibənin izləri görünür: həm böyük mağazaların pəncərələrində, həm “şaurma” vitrinlərində, həm də nüfuzlu şirkətlərin binalarında hərbi formalı insanlar – Azərbaycan torpağı uğrunda döyüşə gedən əsgərlərin fotoları.
Yerli əhalinin şəkilləri tez-tez sarışın və ağ dərili oğlanların şəkilləri ilə yan-yana durur. Dmitri Markovu Azərbaycan İctimai Televiziyasının binasında fəxri stenddə görmək olar. Digər etnik qrupların nümayəndələri yerli KİV-lərdə ayrıca seçilmir, ancaq bu cür qonşuluq ölkənin elan etdiyi çoxmillətliliyi ən yaxşı şəkildə sərgiləyir.
Son hadisələrin daha bir sübutu küçələrdə və eyvanlarda bayraqların çoxluğudur. Ölkədə bir neçə ildir ki, Azərbaycan bayraqları dalğalanır, lakin türk bayraqları Türkiyənin Qarabağ müharibəsindəki qətiyyətli dəstəyindən sonra meydana çıxıb. Bəzən onlara Pakistan bayrağı da əlavə olunur və hilallı üçlük, bir növ, illüstrativ şəkildə siyasi üçbucaq təşkil edir.
“Kommersant”a müsahibə verən bakılılar xatırladırlar ki, Qarabağdakı vəziyyət Rusiyanın vasitəçiliyi ilə həll olunduqdan sonra postsovet tarixində ilk dəfə küçələrdə Rusiya bayraqları peyda olub, lakin “Kommersant” müşahidəçisi onları özü görə bilməyib.
Ancaq indi müharibə artıq keçmişdə qalıb: Ermənistan tərəfinin “Dağlıq Qarabağın təhlükəsizlik kəməri” adlandırdığı Azərbaycanın 7 bölgəsi Bakının nəzarətinə qayıdıb. Quru ərazi baxımdan bu, 7,5 min kv/km-dən çoxdur. Bir zamanlar 600 mindən çox insanın qaçmaq məcburiyyətində qaldığı ərazi. Onlar ölkənin digər bölgələrinə köçürülüb.
Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası nəzdindəki İqtisadiyyat İnstitutunun direktoru Nazim İmanovun “Kommersant”a bildirdiyinə görə, ölkə rəhbərliyi ərazilərin reinteqrasiyası ilə bağlı genişmiqyaslı işə başlayıb. “Prezidentin rəhbərliyi ilə bütöv bir qərargah işləyir. O, 17 işçi qrupu əhatə edir”.
Cənab İmanovun sözlərinə görə, vəzifə asan deyil: ərazinin əhəmiyyətli bir hissəsi minalanıb. Yollar qısa zamanda təmizlənsə də, əkin sahələri də daxil olmaqla, bütün torpaqları təmizləmək uzun illər çəkə bilər. Yerli əhalinin 60%-nin müharibədən əvvəl əkinçiliklə məşğul olduğunu nəzərə alsaq, bu çox vacibdir.
Əraziləri bərpa edərkən, Azərbaycan rəhbərliyi repatriasiya, yəni müharibədən əvvəl orada yaşayan insanların və onların nəsillərinin torpaqlarına qaytarılması fikrinə üstünlük verib. Nazim İmanov bildirib: “Biz 1 milyon insanı hədəf alırıq. Yaşayış məntəqələrinin genişlənməsi və İT kimi iqtisadiyyatın müasir sahələrinin inkişafı olacaq”.
Cənab İmanovun İkinci Qarabağ müharibəsindən xeyli əvvəl o vaxt işğal olunmuş ərazilərin iqtisadi bərpası məsələsini araşdıran və bu haqda kitab yazan azsaylı mütəxəssislərdən biri olması ilə diqqət çəkir. Azərbaycan qoşunlarının qəfil qələbəsindən sonra onun təcrübəsi üzə çıxıb, həmişəkindən daha çox tələbat qazanıb.
İmanovun sözlərinə görə, 10 il ərzində azad edilmiş torpaqların bərpası üçün tələb olunan investisiyaların həcmi 60 milyard dollara çata bilər. Azərbaycan ÜDM-nin təqribən 48 milyard dollar olduğunu nəzərə alsaq, bu məbləğ fantastik görünür.
İqtisadçı deyir: “Bunun yalnız dövlət investisiyaları olması lazım deyil. Həm özəl şəxslər, həm də Türkiyə və Rusiya kimi Azərbaycana dost dövlətlər buraya sərmayə qoya bilərlər”.
Qarşılaşdıqları iqtisadi vəzifələri müzakirə edən rəsmi qurumlar qiymətləndirmələrində daha təmkinlidirlər. İqtisadiyyat naziri Mikayıl Cabbarov rusiyalı jurnalistlərə açıqlamasında bildirib: “2021-ci il büdcəsində orta rəqəm təxminən 2,2 milyard manat və ya təxminən 1,5 milyard dollar müəyyən edilib”. Onun sözlərinə görə, Azərbaycanın yığılmış ehtiyatları ölkəyə sosial müavinətlərdən və ya digər əhəmiyyətli dövlət xərclərindən məhrum olmadan reinteqrasiya məsələsini effektiv həll etməyə imkan verir.
Cənab Cabbarov qeyd edib ki, Azərbaycan hakimiyyəti mədən sənayesi, kənd təsərrüfatı, turizm və yük daşımalarına diqqət ayıraraq azad edilmiş ərazilərə özəl investisiya cəlbini fəal şəkildə inkişaf etdirmək niyyətindədir. Onun çıxışında normal iqtisadi fəaliyyətin qurulmasının, Ermənistan da daxil olmaqla, bölgənin bütün dövlətlərinə fayda gətirəcəyi fikri ifadə edilib.
Ümumi və qarşılıqlı fayda ideyası “Kommersant”ın Bakıdakı həmsöhbətlərinin dilində tez-tez səslənir. Üstəlik, bu həm iqtisadiyyata – bölgənin normal fəaliyyətinin bərpası ilə birlikdə, – həm də siyasətə aiddir.
Azərbaycan Xarici İşlər Nazirliyinin xüsusi tapşırıqlar üzrə səfiri Elşad İsgəndərov bildirib: “Azərbaycan rəhbərliyinin həm müharibə dövründə, həm də üçtərəfli bəyanatla razılaşma prosesindəki hərəkətləri, birincisi, Bakının qərar qəbuletmədə müstəqil olduğunu, ikincisi, proqnozlaşdırıla bilən və məsuliyyətli bir tərəfdaş olduğunu bir daha təsdiqləyib”.
Səfir Bakının daim beynəlxalq hüquqa və regional tərəfdaşların maraqlarını nəzərə almağa sadiq olduğunu vurğulayıb.
Diplomat deyib: “Məhz Prezident İlham Əliyevin etibarlılığı və balanslaşdırılmış xarici siyasət kursu müharibənin nəticələrindən sonra Azərbaycanı Rusiya və Türkiyə kimi mühüm geosiyasi mərkəzlərin regional əməkdaşlıq platformasına çevirib. Bunun nümayişi Rusiya-Türkiyə Birgə Monitorinq Mərkəzinin uğurlu fəaliyyətinin başlanğıcıdır. Bu mərkəz Qarabağda uzunmüddətli sülhün vacib elementi olmaqla yanaşı, daha geniş bir geosiyasi kontekstdə etimad amilidir”.
“Kommersant”ın həmsöhbətləri Bakının Rusiya və Türkiyə ilə üçtərəfli əməkdaşlıqda tərəfdaş rolunu yüksək qiymətləndirdiyini vurğulayıb ki, bu da heç kimdən asılı olmadan və suverenlikdən əl çəkmədən Azərbaycana bölgədəki iki güclü oyunçu ilə uğurla işləmək imkanı verir. Bundan əlavə, onlar Moskva ilə Ankara arasındakı qarşılıqlı əlaqədə “Azərbaycan faylı”nın Suriyada və ya Liviyada qarşılıqlı rəqabətçi, qarşıdurma cəhətindən məhrum olduğuna diqqət çəkiblər.
“Kommersant” müşahidəçisi bu bitərəfliyi öz gözləri ilə görmək şansı qazanıb.
Yaralı torpaq
Bakıdan Tərtərə maşınla 4 saatdan bir az çox yoldur. Vaxtilə ön xəttdə olan şəhərin mərkəzi küçəsi gözəl və baxımlıdır, lakin demək olar ki, hər bir binanın zirzəmisində sadə çarpayılar, taxta stullar və məftillərdən asılan elektrik lampaları olan sığınacaqlar var. Yerli icra hakimiyyətinin girişində müharibə zamanı şəhərə düşən raketlərin qalıqları yığılır. “Kiçikləri “Qrad”dır. Daha böyüyü “Smerç”dir ”, – deyə müharibə zamanı sursat arasında fərq qoymağı öyrənən yerli sakinlər şərh edir.
Səlahiyyətlilər burada rayonun müxtəlif yerlərindən gətirilən, ilk eksponatın artıq hazır olduğu müharibə muzeyi yaradacaqlar: partlamamış “Smerç” raketi ilə səliqəli şəkildə deşilmiş taxta masa. Müharibənin bu açıq sübutunun gətirildiyi Tərtər bölgəsi də atəşdən əziyyət çəkirdi: Qarabağdan qaçqınlar üçün tikilən evlərdə pəncərə çərçivələri yerindən çıxıb, bir yerdə bütöv mənzil dağılıb, başqa bir yerdə divarlarda qəlpələr görünür. Məktəblər də ziyan görüb: mərmilər damları və bütün sinif otaqlarını dağıdıb. Rəsmilər artıq təmir işlərinə başlayıb və yerli sakinlər ümid edirlər ki, daha atışma olmayacaq.
Onlar çaşqınlıq içindədirlər: şəhərdə heç bir hərbi hədəf yox idi, erməni qüvvələri yaxınlıqdakı bütün yüksəkliklərə nəzarət edir və haranı vurduqlarını mükəmməl görürdülər, niyə yerli kəndləri atəşə tuturdular ki? Artıq cavab verəcək heç kim yoxdur, amma burada azərbaycanlılar və ermənilər arasında yaxınlaşan millətlərarası barışığın reallığına inanmaq çətin olur.
Bu inam, nəhayət, Qarabağın dağlıq və aran hissələrinin sərhədində bir vaxtlar zəngin olan Ağdam şəhərinə yaxınlaşdıqda azalır. Oraya getmək asan deyil: ərazidə mülki idarəetmə bərpa edilməyib və polis bizi hərbi əks-kəşfiyyatın qayğıkeş əllərinə təhvil verir. Mikroavtobusumuz hərbi “Niva”nı izləyir, yolsuzluq avtomobili yol boyu seyrçilər tərəfindən araşdırılmayan hissələrdən yan keçərək hərəkət edir. Bir əsgər yanımızda oturub, əlində “AKS-74U” avtomatı var.
Ağdam mənzərəsi bu gün hər şeyə bənzəyir: antiutopiya filminin dekorasiyası, “Curiosity” peykinin Marsda çəkdiyi fotoşəkillər, Çuryumov-Gerasimenko kometasının mənzərələri, torpaq və daş anbarı. Amma Qarabağ incisi və bütün SSRİ-də məşhur portveynin vətəni deyil. Sağ qalan yeganə bina şəhəri ələ keçirən ermənilərin top zərbələri yönəltdiyi iddia edilən məsciddir. Bəzən dağıntılar arasında, Çörək Muzeyində olduğu kimi, panel qalıqlarını və hələ də kiril əlifbasında, Azərbaycan dilində olan yazıları görə bilərsiniz (bunlardan biri “Konstitusiya” demək olar ki, görünür – Sovet Əsas Qanunu, 1978).
Birinci Qarabağ müharibəsi zamanı şəhərin ciddi şəkildə zərər görmədiyini və ikincisində döyüşsüz, erməni qüvvələrinin təslim edildiyini nəzərə alsaq, məhvin miqyası xüsusilə şokedicidir. Binalar dağıdılıb, ağaclar məhv edilib, tarlalar yandırılıb. Şübhəsiz ki, Bakı uzun müddət “DQR-in təhlükəsizlik kəməri”ni sivil yaşayış sahəsinə qayıtmalı olacaq.
Bu günə qədər qaranlıq olan mənzərədəki yeganə sabitlik adası Azərbaycan hakimiyyəti tərəfindən “güzgü” siyasətinə ciddi şəkildə, demək olar ki, cərrahi qaydada inşa edilmiş vəziyyəti izləyən Rusiya-Türkiyə mərkəzinin ərazisidir. Hər yerdə konteyner şəhərciyi iki bərabər hissəyə bölünür: hər iki tərəf bərabərdir və eyni dərəcədə hörmətlidir.
Əsas “işlək” sahə, ortaq olsa da, faktiki olaraq ikiyə bölünüb: hər tərəfin öz masası, 8 kompüteri, pilotsuz təyyarələrlə vəziyyəti izləmək və medianın nəzərdən keçirilməsi üçün 4 ekranı, eyni zamanda, məlumat stendi və komandir ofisi. Rus komandirinin otağında, bayrağın yanında prezidentin, müdafiə nazirinin və Baş Qərargah rəisinin portretləri yer alır və türk “komutan”ın binasında böyük, ancaq yeganə portret var: milli bayrağın yanında müasir türk dövlətinin qurucusu Mustafa Kamalın. Digər bir fərq xaçlı etiketdir. “Kommersant”ın müşahidəçisi onun müsəlman “analoq”unu tapa bilməyib.
İstirahət zonaları da “aynalı” şəkildə bölünür: “Kommersant” yalnız iki əsgərin şahmat, ikisinin dama oynadığı və azarkeşləri üçün xarakterik olmayan daş üzlü üç nəfərin futbol seyr etdiyi rus otağını görə bilib. Hərbi qulluqçulardan biri “Kommersant”a verdiyi müsahibəsində “Yaşayış şərtləri yaxşıdır, əsas məsələ tapşırığın aydın şəkildə yerinə yetirilməsidir”, – deyib.
Son söz əvəzi
“Azərbaycan iri addımlarla addımlayır” – sovet baş katibi Leonid Brejnevin bu kəlamı bəlkə də günümüzə tətbiq oluna bilər.
Qarabağ müharibəsində qalib gəlmiş və özünü bölgədəki nüfuzlu güclərdən biri kimi göstərmiş olan Bakı, nəhayət, həm Rusiya, həm Türkiyə, həm də bölgənin digər güclərinin əsas bərabər məsafəli və ən vacib tərəfdaşı statusu qazanmağa çalışır. Bir növ, “Cənubi Qafqazın İsveçrəsi”.
Bu, ardıcıl bir taktikadır: Bakıda Rusiyanın və NATO-nun ən yüksək hərbi rəsmilərinin görüşlərinin məhz Azərbaycanın paytaxtında keçirildiyini xatırlatmaqdan xoşlanırlar. İndiyə qədər bu taktika torpaqların qaytarılması şəklində həm diplomatik, həm də real bəhrəsini verir.

Tərcümə: Strateq.az