“Nabucco”nun “ikinci nəfəsi”

Türkiyə mətbuatı Azərbaycan və İran prezidentləri İlham Əliyev və Həsən Ruhani arasında aprelin 9-da keçirilmiş danışıqların nəticələrinə misilsiz maraq göstərdi. Türkiyənin aparıcı qəzetləri bu hadisəni “Mühüm görüş”, “ikitərəfli münasibətlərdə yeni mərhələ” adlandırırdı.
Şübhəsiz ki, Türkiyə jurnalistləri bu cür nəticələr çıxarmaqda haqlıdırlar və onların səfərə marağı, əsasən, iki gözə çarpan amillə şərtləndirilib. Birincisi, İlham Əliyevin səfəri Bakı və Tehran arasındakı siyasi əlaqələrdə uzun müddət davam edən “soyuq qış”dan sonra — o zaman hər iki ölkə lideri müxtəlif bəhanələrlə ikitərəfli səfərlərdən yayınırdı, hər iki tərəfdən olan rəsmilər isə bir-birini acılamaq imkanını əldən vermirdi — baş tutub. İkincisi, Türkiyədə belə hesab edirlər ki, ölkənin baş naziri Rəcəb Tayyib Ərdoğanın Bakıya səfəri iki rejim arasında əlaqələndirici körpü rolunu oynamışdır.
Nəzərə almaq lazımdır ki, Əliyevin səfəri liberal siyasətçi Həsən Ruhaninin 2013-cü ilin iyununda prezident seçkilərində qələbəsindən sonra İran və ABŞ arasında genişlənən dialoq və bu il yanvarın sonunda ABŞ-ın Tehrana qarşı iqtisadi sanksiyaları dondurduğu bir şəraitdə keçirdi. Tehran və Vaşinqton arasında başlanan məsləhətləşmələr — onların çərçivəsində mollalar rejimi sanksiyaların təsiri altında öz nüvə proqramının genişləndirilməsini dayandırdı və bir sıra güzəştlərə getdi, xüsusilə Suriya, İraq, Əfqanıstan məsələsində — İran və Azərbaycan arasında dialoq üçün yeni zəmin yaratdı.
Klerikal İranı qərbpərəst Azərbaycandan ayıran "suayrıcı", demək olar ki, arxada qalıb, belə ki, sionist sui-qəsdi haqqında özünün bütün ritorikasına baxmayaraq İran, praqmatik mülahizələrdən çıxış edərək, yeni bir dünya düzəninin formalaşması reallıqları ilə razılaşmağa məcburdur, 1991-ci ildə müstəqillik qazandığı andan etibarən Qərb məkanına inteqrasiya başlayan Azərbaycan isə artıq çoxdan bu gerçəkliklərlə yaşayır.
Daha da açıq desək, Ukrayna böhranı nöqteyi-nəzərindən İran indi Qərbin Rusiya siyasətində mühüm rol oynamağa başlayır . İcazə verilən gündəlik 1 milyon barel limitini 600 min barrel aşaraq Tehran Asiya bazarlarına neft təchizatını çoxaldır və bu həcmləri artırmağa hazırdır ki, bu da neft qiymətlərinin azalmasına gətirib çıxara bilər.
KİV-lər Əliyevin səfərinin iki mühüm aspektinə diqqət yetirir: onlar ABŞ və əlbəttə, bölgədə onun əsas müttəfiqi olan Türkiyənin maraqlı olduğu məqamlara toxunur. Bu, regional təhlükəsizlik və kooperasiya çərçivəsində siyasi, hərbi və iqtisadi əməkdaşlığın təmin edə biləcəyi sabitlikdir.
Bu kontekstdə Azərbaycanın müdafiə naziri Zakir Həsənovun aprelin 14-də İrana edəcəyi səfərin və İran qazının Avropa bazarlarına nəqli haqqında bəyanatların mahiyyətini başa düşmək olar.
İran-Azərbaycan-Türkiyə qarşılıqlı əlaqələrinin energetika aspekti ölkələri həm regional, həm də subregional səviyyələrdə yaxınlaşdıran ən çox mümkün ola bilən obyekt və ya platformaya çevrilir. Təbii qaz ehtiyatlarına görə, İran Rusiyadan sonra ikinci dövlətdir. Düzdür, Rusiyadan fərqli olaraq, İran hələ bu xammalın beynəlxalq təchizatçısı səviyyəsinə yüksəlməyib, lakin həmişə Rusiyanın “qaz təsiri”nin real alternativi hesab edilib. Yeni rol oynamaq üçün İran Qərb şirkətlərini buna cəlb etməklə yeraltı sərvətlərin irimiqyaslı hasilatına, daxili və xarici infrastrukturun yaradılmasına başlamalıdır. İran müvəqqəti olaraq dayandırılmış Nabukko üçün Qətərdən sonra ikinci potensial qaz tədarükçüsü hesab olunduğundan, bu layihənin irəli çəkilməsi üzrə danışıqlar və işlərin Tehranın fəal iştirakı ilə intensivləşəcəyini gözləmək lazımdır. Nəzərə almaq gərəkdir ki, Avropa istiqamətində İran qazının onun öz sərhədlərində böyük təbii qaz habları (mərkəzləri), mövcud infrastruktur sistemləri baxımından, Türkiyə və Azərbaycandır və onlar Avropanın enerji təhlükəsizliyi siyasətində artıq mühüm rol oynamışlar.
Əgər 2004-cü ildə baş vermiş ilk Ukrayna böhran zamanı Qərb qazın Avropaya tədarükü marşrutlarının diversifikasiyasına nail ola və qazpaylayıcı şəbəkələr üzərində Rusiyanın inhisarına son qoya bilmişdisə, ikinci Ukrayna böhranı Rusiyanın qaz göndərişlərinin həcmi ilə müqayisə oluna bilən alternativ qaz tədarükü infrastrukturunun formalaşması üçün bir platforma yaradır. Bu təmayül çərçivəsində Ön Asiya bölgəsində transmilli maraqların həyata keçməsinə səmtləşdirilmiş regional və subregional layihələrlə dolaşdırılmış münasibətlərin gələcək sabitləşməsi konturlarını görmək olar.
E.Qasımov