Zaqatalada yoxa çıxan milyonlar

“Media və korrupsiya” mövzusunda müsabiqədə 6 ən yaxşı jurnalist araşdırması seçilib. Müsabiqə Yeni Nəsil jurnalist təşkilatı tərəfindən “Avrasiya” beynəlxalq əməkdaşlıq fondu və Niderland XİN-in dəstəyi ilə keçirilib. Müsabiqənin məqsədi korrupsiya problemini işıqlandıran jurnalistlərin təşviqi olub. Müsabiqədə qalib gələn yazılardan birini diqqətinizə çatdırırıq.
Bu ilin may ayında Qax-Zaqatalada baş verən zəlzələ yüzlərlə evə ziyan vurdu. Olay yerinə gedən ölkə başçısı İlham Əliyev, Fövqalədə hallar naziri Kəmaləddin Heydərov təbii fəlakətin gətirdiyi fəsadların aradan qaldırılması üçün bütün lazımı tədbirlərin görüləcəyini vəd etdilər. Əvvəlcə dövlət büdcəsindən 20 milyon, daha sonra isə 300 milyon manat ayrıldı. Sakinlərə bildirildi ki, dərs ilinə qədər (2012-ci il sentyabrın 15-nə qədər – red.R.D.) bağçalar və məktəblər tikilib istifadəyə veriləcək. Qış qapını kəsdirənə qədər isə qəzalı evlər sahiblərinin “xidməti”ndə olacaq. Havalar soyusa da evlər tam tikilib istifadəyə verilmədi, məktəblərin inşası hələ də davam edir. Bağçalardan isə söz açmağa dəyməz. Valideynlər övladlarını ya evlərində tərbiyə edirlər, ya da bağça müəllimələrinin mənzillərinə göndərirlər...

İlham Əliyevin açılışında iştirak etdiyi məktəb çat verib

Gözbarax kəndində orta məktəb istifadəyə verilib. Kənd sakinləri deyir ki, sözügedən təhsil ocağının tez bir zamanda tikilib hazır olması ölkə başçısının ikinci dəfə Zaqatalaya səfəri üçün nəzərdə tutulubmuş. İlham Əliyevin qırmızı lenti kəsməsi üçün tələm-tələsik tikilən orta məktəbin hazırda binasında çat əmələ gəlib. Çatın qalınlığı 1-2 sm arasındadır.
Zaqatalada elə kəndlər var ki, orada evlər sökülüb yenidən tikilsə də, inşasının tam başa çatması üçün bundan sonra da 3-4 ay gərəkdir. Həmin evlərin ustalarıyla söhbət zamanı məlum oldu ki, mənzillərin tikilməsi üçün verilən tikinti materaillarını almağa günlərini sərf edirlər. Elə ev sahibi var ki, rayonun mərkəzinə gedib, komissiya üzvləri ilə dalaşır, sonda istəyinə çatır. Bundan başqa ustalara normal pul verilmir. Ustalara tikintisindən asılı olmayaraq hər işə görə bir kvadrat metr üçün ən yaxşı halda 3 manat pul verilir. Əksər vaxtı bu pullar da gecikdirilir. Bu halda isə fəhlələr baş götürüb qaçırlar. Gözbaraxda, Qımırda, Çobankolda və başqa kəndlərdə tikilən mənzillərin çoxu yarıtikildir. Zaqatalalılar iddia edir ki, 3-5 min manat müqabilində evi və həyətindəki damı yenidən inşa etdirmək mümkündür.

Unudulmuş bir kənd...

Ən acınacaqlı vəziyyət Zaqatalanın Ələsgər kəndindədir. Ələsgər Muxax kəndindən 2 kilometr aralıdadır. Yəni o qədər uzun məsafə qət etmirsən. Kənd o qədər də böyük deyil. Burada 70 ailə yaşayır. Kəndə gediş-gəliş çətindir. Bura bircə dənə də olsun marşrut işləmir. İnsanlar rayonun mərkəzinə getmək üçün yük maşını sifariş edirlər. Maşın isə zəhmət haqqı üçün 20 manat tələb edir. Bu pulu qazana bilməyən kənd sakinləri ayda, ildə bir dəfə mərkəzə gedirlər.
Ələsgərdəki evlərin əksəriyyəti qəzalı vəziyyətdədir. Zəlzələdən sonra Fövqəladə Hallar Nazirliyinin (FHN) komissiyası kəndə iki dəfə səfər edib. Bütün mənzillərə “təmir edilməlidir”, “bərpa-gücləndirmə” rəyi yazılıb. Ancaq bircə dənə də olsun ev təmir olunmayıb. Sakinlər onlardan mənzillərinin təmir olunmasını tələb edəndə özlərinin qarşılaşdığı problemləri eşidirlər. Sən demə, FHN bu kəndə evlərin təmiri üçün taxta-şalban, daş, qum-çınqıl göndərə bilmir.
Məryəm Mahmudovaya komissiya üzvləri deyib ki, Ələsgər kəndinə gəlmək çətindir: “Bizə dedilər ki, özünüz maşın tapın inşaat materiallarını aparın. Belə dövlət olar? Soyuqdan qırılırıq. Bir azdan havalar lap pis olacaq”.
Gülşən Mahmudovanın evi də qəzalı vəziyyətdədir. Onun mənzilinə də komissiya gəlib, baxıb, rəyini yazıb və gedib. Təbii fəlakətdən sonra Ələsgərdə yalnız 9 illik təhsil verən orta məktəb inşa edilir. Dərs ilinə qədər məktəb istifadəyə verilmədiyi üçün şagirdlər direktorun evində “təhsil” almalı olurlar.

FHN deyir ki...

Fövqəladə Hallar Nazirliyinin (FHN) məlumatına görə, zəlzələnin nəticələrinin aradan qaldırılması istiqamətində 01 noyabr 2012-ci il tarixə kimi FHN-nin müvafiq komissiyası 28680 fərdi yaşayış evinə, 1179 ictimai kommunal binalara baxış keçirilib. Bunlardan 3545 fərdi yaşayış evinin, 11 kommunal çox mənzilli yaşayış binasının bərpası nəzərdə tutulub. Hazırda evlərə və sosial obyektlərə texniki baxışların keçirilməsi davam edir. Rayonlar üzrə Zaqatalada 3003, Qaxda 327, Balakəndə 215 (cəmi 3545) fərdi yaşayış evinin və 3 kommunal çox mənzilli yaşayış evlərinin tikintisinə başlanılıb. 482 ev tikilib sakinlərin istifadəsinə verilib. Zəlzələ ilə bağlı ziyan dəymiş 35 məktəbin, o cümlədən Zaqatalada 21, Qaxda 10, Şəkidə 3, Balakəndə 2 məktəbin tikintisinə başlanılıb. Bunlardan 6 məktəb tikilib istifadəyə verilib, 9 məktəbin tikintisi başa çatmaq üzrədir. Tikintisinə gec başlanılmış məktəblərin isə 2013-cü ilin yanvar-aprel aylarında tikilib istifadəyə veriləcəyi bildirilir. Zəlzələnin fəsadlarını aradan qaldırmaq üçün əvvəlcə 20 milyon manat, sonra 300 milyon manat vəsait ayrılıb. Həmin vəsaitin 234 605,6 min manatı xərclənib.

130 milyon manatın “yox”a çıxması...

Zəlzələ bölgəsində də vəsaitlərin mənimsənilməsi mərhələsi daha çox tikinti materiallarının şişirdilmiş bazar qiymətləri ilə alınmasında və evlərin tikintisində baş verir. Zəlzələ bölgəsində evlərin bir kvadratmetri 500 manata tikilir. Bunu Zaqatala rayonunun Gözbarax kəndində çalışan “Gilan Holdinq” şirkətinin nümayəndəsi Seyidmalı İsmayılov da təsdiq edib. Əslində isə zəlzələ bölgəsində ev tikintisi neçəyə başa gələ bilərdi? “Əmlak bazarı iştirakçıları” İctimai Birliyinin icraçı direktoru Ramil Osmanlı monitorinq aparmadan dəqiq rəqəmlər açıqlamağa çətinlik çəkdiyini bildirdi. Lakin o, zəlzələ bölgəsində inşa edilən evlərin qaçqın və məcburi köçkünlər üçün inşa olunan şəhərciklərdən ucuz başa gəldiyini də qeyd etdi.
Fövqəladə Hallar Nazirliyinin xətti ilə tikilən evlərin qiymətinin araşdırılması üçün dəfələrlə adı çəkilən nazirliyə müraciət edib və rəsmi sorğu göndərib. Prosesə müstəqil ekspertlərdən və qiymətləndirmə şirkətlərinin nümayəndələri də cəlb edilib. Məlum olub ki, Sabirabad və Saatlıda iki otaqlı ev təxminən 19 min 500 manata, 3 otaqlı ev isə 24 min manata başa gəlir. Fövqəladə Hallar Nazirliyinin xətti ilə Zaqatalada iki otaqlı evlərin tikintisi 45 min manata, 3 otaqlı evlərin tikintisi 63 min manata başa gəlir. Bu da real qiymətlərdən 2-2,5 dəfə artıqdır və reallıqdan uzaqdır. Yəni korrupsiyadan xəbər verir.
Hər bir evin tikintisində 20 min manatdan 32 min 500 manata qədər mənimsəmə var. Tikilən evlərin daha çox 3 və 4 otaqlı olduğunu nəzərə alaraq mənimsənilən vəsaiti orta hesabla hər evdən 27 min manat götürsək təkcə evlərin tikintisi zamanı nəzərdə tutulan 3545 evin tikilməsi üçün dövlət büdcəsindən nə az, nə çox 95 milyon manatın “yox”a çıxdığı məlum olur. Zəlzələ zonasında tikilən evlərdə hamam və tualetin inşası nəzərdə tutulmayıb. Tikinti materiallarının şişirdilmiş bazar qiymətləri ilə alınması, ucuz işçi qüvvəsindən istifadə olunması, vergi və digər sosial ödənişlərin ödənilmədiyi, sığorta və əmək müqaviləsinin olmadığı və başqa işləri nəzərə alsaq məbləğin 130 milyon manatı ötdüyü üzə çıxacaq. Bu vəsait ümumi vəsaitin az qala yarısını edir.

Evlər neçəyə tikilir, ustalara nə qədər məvacib verilir?

“Əmlak Ekspert Servis” Qiymətləndirmə Şirkəti Kür daşqınları ilə bağlı 2011-ci ildə tikilmiş 78.5 kvadrat metrlik evin qiymətləndirməsini aparıb. Qiymətləndirmə “Qiymətləndirmə fəаliyyəti hаqqındа” Аzərbаycаn Rеspublikаsı Qаnununа və Milli Qiymətləndirmə Stаndаrtlаrınа (AZS) eləcə də, əmlakın qiymətləndirilməsi üzrə digər beynəlхalq qiymətləndirmə birliklərinin peşəkar qiymətləndirmə qaydalarına uyğun оlaraq həyata keçirilib. Qiymətləndirməyə əsasən 3 otaqlı, 78.5 kv.m ümumi, 54,3 kv.m. yaşayış, 24,2 kv.m köməkçi sahədən ibarət olan fərdi yaşayış evinin dəyəri 23959 (iyirmi üç min doqquz yüz əlli doqquz) manat olub.
2 otaqlı, 73.78 kv.m ümumi, 32,0 kv.m. yaşayış, 41,78 kv.m köməkçi sahədən ibarət olan fərdi yaşayış evinin dəyəri isə 19 721 (on doqquz min yeddi yüz iyirmi bir) manat təşkil edib. Zəlzələ bölgəsində tikinti işlərini həyata keçirən podratçı təşkilatlarda çalışan işçilərlə hər hansı müqavilə bağlanmır. Onlardan yalnız vəsiqələri alınır, kitaba kimlikləri qeyd olunur. İşçilər təhlükəsizlik qaydalarına əməl etmirlər. Bu qaydalara əməl etmək üçün onlara hər hansı şərait də yaradılmır. Tikintidə, hətta qaynaq işlərində çalışanların xüsusi qoruyucu geyimləri, uniformaları, başlarında kaskaları, hətta bəzilərinin əlcəkləri belə yoxdur. Bir çox işçilərə əmək haqqı qarşılığında gündəlik 10-12 manat günəmuzd verilir.
Aparılan təmir-tikinti işlərində yerli sakinlər demək olar ki, iştirak etmirlər. Səbəbi isə çox sadədir - verilən əmək haqqı xeyli aşağıdır. Buna görə də əsasən işçilər, Saatlı, Sabirabad, Şirvan, İmişli, Dağıstan və başqa bölgələrdən gəlirlər. Belə ki, fəhlələrə suvağın, alçipanın, döşəmənin vurulmasının bir kvadratmetri 2 manat, hörgünün kvadratı 2,5-3 manat pul verilir. Usta da həmin vəsaitdən ona kömək edən fəhləyə də pul verməlidir. Halbuki, podratçı təşkilatların FHN ilə razılaşmasına görə, işçilərə faktiki olaraq verilən əmək haqqından qat-qat artıq məvacib ödənilməli idi.

Zəlzələyə ayrılan pullara məmurlar üçün villalar tikilir

“Zaqatalada Kəmaləddin Heydərovun sədrliyi ilə keçirilən müşavirədə ona zəlzələ bölgəsində podratçı təşkilatların gördüyü işlərlə bağlı 3 ay öncə təqdim olunmuş arayış yenidən təqdim edilib. O isə öz növbəsində “axı bu arayışı 3 ay öncə mənə vermişdiniz” desə də sonradan üstündən sükutla keçib. Noyabrın 15-də isə bölgəyə səfər edən FHN rəhbəri bildirib ki, 2012-ci ilin 7 və 18 mayında Qax-Zaqatala bölgəsində baş vermiş Zəlzələ nəticəsində ziyan dəymiş evlərin 60 faizi tikilib”, - bu sözlərin müəllifi isə mənzili qəzalı vəziyyətdə olan, ancaq heç bir yardım ala bilməyən Aşağı Tala kəndinin sakinidir.
Vəsaitlərin xərclənmə coğrafiyası bəzən FHN-ni aşaraq digər yüksək vəzifəli şəxslərin maraq dairəsinə, bəzən isə siyası məqsədlərə xidmət edir: “Həmin pulların bir hissəsi podratçı təşkilatların, başqa bir hissəsi FHN-nin rəhbərliyində təmsil olunan şəxslərin, onların yaxın ətrafının, qohumlarının biznez maraqlarının təmin olunmasına sərf olunur.
Vəsaitlərin digər hissəsi isə daha yuxarı oqranlara ötürülür. “Qənaət olunmuş” vəsaitlərlə zəlzələ bölgəsində çalışmalı olan şirkətlər Xızıda, Göy-Göl rayonunun Zod qəsəbəsində, Bakı şəhərinin özündə, Zirə qəsəbəsində, İsmayıllı rayonunda, Qəbələdə, Ağdaşda, Lənkəranda və başqa ünvanlarda FHN-də, Prezident Administrasiyasında və başqa dövlət qurumlarında işləyən yüksək vəzifəli şəxslərə, onların yaxın qohum-əqrabası üçün müasir tələblərə cavab verən yaraşıqlı, böyük iqamətgahlar tikirlər. Bu villa-iqamətgahları birbaşa FHN rəhbərliyinə məxsus və tabe olan əsasən “Azəri Trans” şirkəti inşa edir”.
Ən maraqlı məqamlardan biri isə Zaqatalada evlərin tikintisi ilə məşğul olan şirkətlərin adlarının çox ciddi cəhdlə gizlədilməsidir. FHN rəhbərliyinə təqdim olunmuş arayışlarda ev tikən şirkətlərin adı gizlədilir və şirkət rəhbərlərinin yalnız soyadları qeyd olunub. Çalışan şirkətlərin adlarının nəinki ictimaiyyətə, hətta FHN daxilində belə yazışmalarda və hesabatlarda da açıqlanmasına icazə verilmir.

Zaqatalayla Vanın fərqi, yaxud nazirlik niyə susur?

Ötən il Türkiyənin Van şəhərində baş vermiş ağır, dağıdıcı zəlzələdən sonra bir il içində bölgə yenidən quruldu. Yeni şəhərin salınması Türkiyənin dövlət büdcəsinə cəmi 150 milyon dollara (təxminən 130 milyon manata – R.D) başa gəldi. Ancaq Zaqatalaya dövlət büdcəsindən təxminən 3 dəfə çox vəsait ayrılmasına baxmayaraq problemlər həll olunmur.
FHN isə ona ünvanlanan çoxsaylı suallara aydınlıq gətirmir. İstər vətəndaş cəmiyyətinin, istər jurnalistlərin, istərsə də Zaqatala sakinlərinin həm rayon icra hakimiyyətinə, zəlzələdən sonra ayrılan komissiyanın rəhbərinə, nazirliyə, həm də nazir Kəmaləddin Heydərova göndərdiyi saysız-hesabsız sualları, müraciətləri, şikayətləri cavabsız qalıb.
Bunları nəzərə alaraq cavabı hələ verilməyən sualları qeyd edirik:
1. Evləri tikilmiş şəxslərin adı, soyadı, ailə üzvlərinin sayı, tikilən yeni evin sahəsi, həmin evi tikən şirkətin adı, tikintiyə çəkilən xərc və evin ünvanı FHN-nin saytında yerləşdirilsin.
2. Ustalara verilən pulun dəyəri açıqlansın.
3. Mənzilləri tikən şirkətlər və onların rəhbərlərinin adı açıqlansın.
4. Ev inşa edən şirkətlər bu işi görmək üçün tenderdə necə qalib gəlib? Onların tenderə verdiyi layihənin surəti ictimaiyyətə açıqlansın.
5. FHN-nin tərkibində yaradılmış komissiya evlərin “qəzalı” və ya “bərpa-gücləndirmə” rəyini nəyə əsasən verir?
6. Rayonun Ələsgər kəndində zəlzələdən sonra bircə dənə də olsun ev tikilməyib. Bunu nə ilə izah etmək olar?
Ümidlə FHN-dən bu suallara cavab gözləyirik. İnanırıq ki, nə vaxtsa bizə, o cümlədən, ictimaiyyətə qaranlıq qalan suallar “ağ gün”ə çıxacaq...

Ramin DEKO