Döyüşlərdə iştirak etmiş şəxslər Şuşanın xəyanətin qurbanı olduğunu deyir

21 ildir ki, Şuşa şəhəri erməni işğalı altındadır. 1992-ci ilin mayın 8-də ermənilər tərəfindən zəbt olunmuş Şuşaya əslində həmlə planı çoxdan hazırlanmışdı. 1991-ci ilin sonlarına doğru Dağlıq Qarabağ bölgəsində vəziyyət çox mürəkkəb idi. Cəbhəboyu üstünlüyü ələ alan erməni silahlı birləşmələri hər gün Şuşanın işğalına daha bir addım yaxınlaşırdılar. 1991-ci ilin dekabrında Kərkicahanın zəbt olunması Şuşanın süqutuna yol açdı. Çünki Kərkicahanın müdafiəsini Şuşadan gələn könüllülər həyata keçirirdilər. Şuşanın itiriləcəyi həyəcanını da ən çox dərk edən elə bu döyüşçülər idi. Lakin onlar onsuzda Şuşanın işğal olunacağından xəbərsiz idilər. Çoxu Şuşanı alınmaz qala hesab etsə də, erməni tərəfi artıq 1991-ci ilin sonlarından bunun belə olmadığını bilirdi.
O zaman Qarabağ müharibəsini lentə alan jurnalist Vahid Mustafayev deyir ki, ermənilər torpaqları işğal etməyə hazır idilər: “O zaman biz “İnternews” adlı Amerika təşkilatı ilə əməkdaşlıq edirdik. Həmin təşkilatın 1991-ci ilin noyabr ayında Moskvadakı toplantısında qardaşım Seyfulla iştirak edirdi. Orada iştirak edən erməni jurnalistlərindən Vartan adlı tanınmış müxbir demişdi ki, 1992-ci ilin may ayının əvvəlində Şuşanı biz götürəcəyik. O vaxt Xocalı da, digər rayonlar da bizdə idi. Ona görə də bu məlumatlara ciddi yanaşmadıq. Lakin yerli orqanlara bu barədə məlumat verdik. Onlar da buna ciddi yanaşmadılar və məsələ belə də qaldı. May ayının 8-də Şuşa ermənilər tərəfindən alınandan sonra isə başa düşdük ki, yarım il əvvəl deyilənlər düzgün imiş. Artıq uzun müddət idi ki, erməni tərəfi tək Şuşa deyil, ondan əvvəl Malıbəyli, Xocalı və digər məntəqələrin alınması haqqında nəinki düşünürdülər, hətta buna hazırlaşmışdılar”.
Texniki hazırlıq öz yerində, psixoloji cəhətdən də ermənilər müharibəyə hazır görünürdülər. Azərbaycanın vəziyyətinə gəlincə, bunun tamamilə əksi müşahidə olunurdu. Vahid komandalıq yox idi, Müdafiə Nazirliyinin bir briqadası və 777 saylı əlahiddə tabor istisna olmaqlar hamısı könüllü batalyonlar idi.
Vahid Mustafayevin sözlərinə görə, ara-sıra Bakı şəhərində Xalq Cəbhəsinin hansısa problemləri yaşanırdısa, batalyonlar dərhal öz mövqelərini atırdılar və silahla gəlirdilər Bakıya – öz siyasi mövqelərini qorumağa. Bu da öz növbəsində sözsüz ki, Şuşanın müdafiəsini çox zəiflədirdi.
V.Mustafayevin fikrincə, Şuşanın süqutuna əsas səbəblərdən biri də Azərbaycan xalqının o zaman hərbə hazır olmamasıdır: “Biz Sovetlərdə ümumi bir ailədə yaşayırdıq. O zaman çalışırdıq ki, uşaqlarımız inşaat batalyonlarında qulluq etsin. Hərbiyə çox da meyilli deyildik. Biz sülhpərvər millətik. Həmişə sülh haqqında fikirləşmişik. Ona görə də, müharibə qapımıza gələndə, biz hazır deyildik. Nizami ordu, inanılacaq rəhbər yox idi. Siyası qüvvələrin özünün silahlı dəstələri var idi, dərəbəylik idi. Bakıdan göndərilən rəhbərlik bu qüvvələri cəmləşdirib nizami ordu şəklində düşmən qabağına çıxara bilməmişdi. Lakin burada düşmənlə qəhrəmancasına vuruşan Azərbaycan xalqının övladlarını da unutmaq olmaz”.
Həmin dövrdə Şuşanın müdafiəsi uğrunda döyüşlərdə vuruşan və batalyon komandiri olan Fərman Xəlilov isə hesab edir ki, əgər birlik olsaydı, Şuşanı itirməyə bilərdik. Onun sözlərinə görə, əgər döyüş gedən zaman hamı eyni amala qulluq etsəydi, istər Bakıda, istər də kənarda hamılıqla Şuşanın müdafiəsinə qalxsaydıq, torpağımızı qoruya bilərdik:
“Döyüşçü öz vəzifəsini yerinə yetirirdi. Biri mən. Xocalı faciəsindən sonra televiziyada bu barədə eşidəndə havalandım. Guya Xocalıda 3 nəfər ölüb, bir neçə nəfər yaralanıb. Belə şeyləri gizlətmək olmazdı. Əksinə, xəbərdarlıq etmək, köməklik göstərmək lazım idi. Ermənilər orada tək döyüşmürdülər. Arxalarında rus şovinistləri, Fransa, Amerika olmasaydı, bizə heç nə edə bilməzdilər”.
Fərman Xəlilovun sözlərinə görə, Şuşanın itirilməsində başlıca amil xəyanətdir: “Həmin illərdə döyüşən oğlanlar var idi. Sadəcə arxadan həmin oğlanlara hakimiyyət davası üzündən zərbələr vurulurdu. Xəyanət var idi. Şuşa xəyanət nəticəsində itirildi. Həmin döyüşlərə hamı əlinə silah alıb döyüşmək üçün gəlmirdi. Hərənin bir fikri var idi. Oğurluq üçün də Qarabağ döyüşlərinə gedənlər var idi. Maşın da, pul da, digər əşyalar oğurlayırdılar”.
Həmin ərəfədə rəhbərlik xalqı inandırmağa çalışırdı ki, hər şey Azərbaycan ordusunun nəzarəti altındadır, Şuşanın yolları ermənilər üçün keçilməzdir. O dövrdə cəbhə bölgəsində reportaj hazırlayan əməkdar jurnalsit Mais Məmmədovun sözlərinə görə, Şuşanın müdafiəsi Azərbaycanın müdafiə naziri olan Rəhim Qazıyevə həvalə olunmuşdu. Məhz o, xalqı əmin edirdi ki, ermənilər heç cür Şuşanı işğal edə bilməz.
“O dövrdə Rəhim Qazıyev də, digər şəxslər də mənə demişdilər ki, Şuşaya gedən sıldırım yollardan dovşan belə keçə bilməz. Bütün yollar minalanıb. Dəfələrlə Şuşada olmuşam. Orada hərbçilərlə görüşmüşəm, danışmışam. Onlar inanmırdılar ki, Şuşanı götürmək olar. Rusiyalı generallarla danışanda, onlardan soruşdum ki, siz bilən, Şuşanı almaq mümkündürmü. Onlar dedilər ki, olar, ancaq itki çox olacaq. Bir də ki, oraya xüsusi təyyarələrlə desant atılmalıdır. Lakin Şuşanın işğalına desant yox, adi döyüşçülər, normal qaydada yolla gedirdilər. Şuşa sonuncu şəhər idi. Laçın tərəfdən yol açıq idi. Ora silah da, kömək də gələ bilərdi. Şəxsən mən düşünürəm ki, ermənilər Şuşanı işğal etmədilər. Biz özümüz Şuşanı onlara verdik”, - deyə M.Məmmədov bildirib.
Şuşa uğrunda döyüşən hərbçilərdən biri də Yaşar Məhərrəmovdur. Onun fikrincə, Şuşa xəyanətlə satıldı: “Şuşaya gedən yollarda heç bir mina qoyulmamışdı. Yollar təmiz idi. 366-cı alayın əsgərləri Şuşaya qaçıb gəliridlər. Onlar həftədə bir dəfə Şuşaya gəlirdilər. Guya onları incidirdilər. Onlar Ağdama, yaxud başqa yerə də gedə bilərdilər. Düşmən isə bu amildən başqa formada istifadə edirdi. Yolların minalı olub-olmamasını yoxlamaq üçün qurulan taktika idi. Qaçan əsgərlərdən heç biri minaya düşmədi. Deməli həmin yollar təmiz idi”.
Y.Məhərrəmov hesab edir ki, o dövrün rəhbərlərinin səriştəsizliyi Şuşanın süqutuna səbəb oldu: “O dövrdə Bakıdan insanları təcrübəsiz müharibəyə aparırdılar. Silah ata bilməyən şəxsi müharibəyə aparanda, təbii ki, həmin insan döyüşmədən ölürdü. Camaatın balasını avtobuslardan, metrolardan götürüb siyahısız, yararlı olub-olmadan Qarabağa aparırdılar. Onların çoxu döyüşsüz ölürdü”.
Şuşanın süqutu zamanı qaranlıq məqamlardan biri də Əmanət Bankda qalan 15 milyon pulun yoxa çıxması idi. Bu pul haqqında o vaxt hakimiyyət heç nə demək istəmirdi. Lakin ANS həmin pulun aqibətinin necə olması barədə araşdırma aparmışdı. Məsələ ilə bağlı Vahid Mustafayev bunları deyib: “Təsadüfdən biz Şuşaya gedəndə, aprel ayında yolda bir yük maşını tutmuşduq. Həmin yük maşını Şuşaya 15 milyonu aparırdı. Biz bunu çəkmişik. Həmin 15 milyon pulun üstündə uzanaraq mən və Mirşahin Şuşaya getmişik. Pul fiziki olaraq orada var idi. Həmin pul şuşalılara nəzərdə tutulan yardımdan başqa, könüllülərin maaşı idi. Yerli idarəetmə orqanları əməkdaşlarının maaşları idi. Həmin pulun çox az hissəsi xərclənmişdi. Amma sonradan onlar oğurlandı. Həmin dövrdə Şuşanın işğal olunmasını səbəb kimi göstərərək, bu pulların orada bankda qaldığını dedilər. Pul yoxa çıxdıqdan sonra Şuşadakı bankda rəhbər işçilərin, kassirlərin, inkassatorların bir-birinin ardınca ölümü, daha doğrusu, qətli ona işarə edir ki, bu pulları müvəffəqiyyətlə aradan götürmüşdülər”