Dünyanın 103 ölkəsində istifadə olunan yalan detektoru Azərbaycanda da tətbiq oluna bilər

Həyat tərzi Hal-hazırda dünyanın hər tərəfində korrupsiya qarşı gedən mübarizənin effektiv olması üçün ayrı-ayrı ölkələrin hökümətləri yeni yeni üsullar axtarmaqdadılar. Aydındır ki, korrupsiya özü-özlüyündə mövcud deyil. Bu cəmiyyətin bütün qurumlarına sızan bəzi şəxslərin öz vəzifələrinə laqeyd yanaşaraq asan qazanc əldə etmək məqsədi ilə kriminal üsullar ilə səlahiyətlərindən istifadənin nəticəsidir. Burada “hər işi kadrlar həll edir“ sözü yada düşür. Deməli, birmənalı olaraq, hər iş kadrların vicdanlı və məsuliyyətli insanların düzgün seçimindən asılıdır.

Conatan Svift öz kitabında Qulliverın cırtdanlar ölkəsinə səyahətini təsvir edərək orada vəzifəli şəxslərin iş başına təyin olunması zamanı hansı meyarlara daha çox üstünlük verilməsini göstərir. Onun qəhramanları vəzifəyə hər-hansı bir namizədi seçdikdə ağıldan çox mənəvi keyfiyyətlərə üstünlük verirdilər. Doğruluq ilə mötədillik keyfiyyətlərin hər kəsdə mümkün olmadığını nəzərə alaraq onların təcrübə xeyirxahlığı ilə birgə məşqi insanı kimliyindən asılı olmayaraq, xususi bilik tələb edən sahələri istisna olmaqla, vətənə hər hansı vəzifədə qulluq etməyə yararlı edir.

Kadr məsələlərini həll edərək insanın müəyyən mənəvi keyfiyyətlərini öyrənmək üçün bir çox ölkələrdə korrupsiyaya qarşı mubarizdə poliqrafın imkanlarından profilaktik element kimi istifadə olunur. İşə qabul zamanı “yalan detektoru“nun imkanlarından dynyanın 103 ölkəsində istifada olunur həmçin postsovet məkanında – Rusiya, Belarus, Moldova, Latviya kimi ölkələrdə tətbiq olunur. Bu cür test usulu ABŞ-nın 26 xususi xidmətin əməkdaşları üçün məcburidir.

Azərbaycanın milli Helsinki Komitənin Vətəndaş Assambleyasının başçısı Arzu Abdullayeva əvvəllər bəyənat vermişdi ki, ölkəmizdə korrupsiyaya qarşı mubarizənin aktiv gedişində poliqrafın imkanlarından huquq – mühafizə orqanları, prokurorluq yaxud məhkəmələrdən savayı məktəb və sahiyə təşkilatlarda istifadəsi müsbət hal olardı.

Bu məsələyə aid professor Kamil Səlimov öz fikrini bildirərək qeyd edib ki, Azərbaycanın Cinayət – prosessual məcələsi poliqrafın istifadəsinə qadağa qoymur. Lakin “Poliqrafın tətbiqi haqqında“ xususi qanunun qəbul edilməsi məqsədəuyğun olardı. Onun fikrincə, Milli Məclisdə bu təşəbbüsə baxılması faydalı olardı: "Qanunvericiliyə əlavələrin edilməsi yaxşı olardı. Sonra isə poliqrafın sınaq qaydaların keçirilməsi üçün xususi tövsiyyələr hazırlanmalıdır".

Bunlarla yanaşı KİV – də Azərbaycanın özəl şirkətlərinə işə qabul zamanı “yalan detektorundan“ istifada huququ verilməsi haqqında məlumatlar yayılıb. Bu huququn hansı çərçivədə və kim tərəfindən verildiyini təyin etmək cəhdlərimiz nəticəsiz qaldı. Şübhəsiz ki, kadr işlərində poliqrafın profilaktik əhəmiyyətini danmaq olmaz. Eyni zamanda, o, vətəndaşların konstitusiya ilə nəzərdə tutulmuş insan huquqları ilə ziddiyət yaratmamalıdır (işləmək huququ, şəxsi həyat toxunmazlığı, şəxsi və ailə sirri, şərət və layaqətin qorunması, ficdan, din, fikr, sözün və s. azadlıq zəmanəti).

Kadrlar apparatı və özəl şirkətlərin təhlükəsis xidmətləri poliqrafdan istifada etdikdə huquq problem kimi vacib məsələlərin tənzimləməsini nəzərdən qaçırmamalıdır. Qeyd etmək lazımdır ki, bir sıra xarici ölkələrdə, o cümlədən, ABŞ-da həm dövlət, həm də özəl qurumlarda kadrlar məsələlərin həlli üçün poliqrafın istifadəsi dəqiq nizamlanıb. Bu ölkələrdə poliqraf, kadrların seçimi aparılaraq ayrı ayrı usulların yəni, şəxsi söhbət, müsahibə, seçilmə testlar, psixoloji sorğular və s. effekt vermədiyi halda, ya da çox vaxt tələb etdiyi üçün istifadə edilir.

Bu mövzu haqda psixoloq Azad İsa-Zadə bizimlə söhbətində fikrini açıqlayaraq qeyd edib ki, yalan detektoru ya da poliqraf kimi tanınan cihaz insanın düzgün ya yalan danışdığini yüz faiz dəqiqliyi ilə təyin etmir. Onun dediyinə görə, bu köməkçi vasitədir ki, ayrı-ayrı mənbələrdən əldə edilmiş məlumatlarlarla birlikdə qərarın qabul edilməsinə kömək edir: “İş ondadır ki, yalan detektorunu aldatmaq olur. Bunun üçün insana doğru danışdığını öz beyninə yeritməsi lazımdır. Deməli beyin qepoteji olaraq hansısa fizioloji prosessları yanından keçə bilər. Yalan detektoru müxtəlif fizioloji prosesslari, beyn biotoklar nəbzini, temperaturu fiksasiya edirək insanın hansı suallara cavab verən zamanı reaksiyasının dəyişilməsini göstərir. Lakin biz insanin ona təsir edən amillər nəticəsində düşdüyu vəziyyətlərin bütün hallarini nəzərət etmək qadiri deyilik. Misal üçün diabet xəstənin qanında şəkərin dəyişməsi müəyyən fizioloji vəziyyətinə gətirə bilər. Bunun nticəsində yalan detektorı bunu yalan kimi oxuyar. Pararel gətirərək demək olar ki, bu cihaz təzyiq ölçən cihaz kimi texniki-kömək vasitəsidir. Ona görə də bu gün “yalan detektoru“nun yüz faiz dəqiqliklə cavab verilməsindən danışmaq olmaz".

A.İsazadənin sözlərinə görə, bizdə bu mürəkkəb cihazı işdədə bilən mütəxəssislər də yoxdur. Elektroensifaloqramma edən müəyyən texnologiyaları bilən elektrofizioloqlarımız var. Lakin iş cihazın işlətmək bacarığından getmir. Söhbət sualların düzgün tərtibindən gedir. Ekspert hesab edir ki, bu sualları tərtib edən mütəxəssislərimiz yoxdur: "Poliqrafın düzgün savadlı istifadə ideyası və gıtirə biləcək xeyrini inkar etməyərək həm kadrların seçimi, həm də ayrı istiqamətlərdə onun qanun ilə təyin olunmuş qaydalarsız edilməsi mümkün deyil. Hüquqi boşluq detektorun nəzarətsiz istifadəsinə gətirərək insan huquqların pozulması ilə nəticələnə bilər".

Gördüyümiz kimi yalan detektorunun istifadəsinə münasibətlər fərqlidir. Vətəndaşların və dövlətin huquqlarını müdafiə edilməsi naminə poliqraf haqqında qanun lahiyəsinin hazırlanması butün maraqlı olan dövlət və ictimai qurumlar, hüquqşunas, mütəxəssis, istehsalçı şirkət, kommersiya təşkilat numayəndələrin iştiraki ilə birgə olunmalıdır.