Azərbaycanda əhalinin 430 minini sağlamlıq imkanları məhdud olan-əlil insanlar təşkil edir. Onlar arasında 60 minə yaxını əqli və fiziki qüsurlu uşaqlardır. Bu qrup uşaqların dörd divar arasından çıxıb cəmiyyətdə yerini tapması üçün çoxlu maneələr var. Dövlətin yaxşı qanunları var, amma icra mexanizmlərindəki mövcud boşluq problemləri dəf edə bilmir. Bu işdə fəal qeyri-hökümət təşkilatlarının(qht) əməyini qeyd etmək vacibdir. Ölkədə əlillərin problemlərinin həllinə yönələn 40-a qədər qht qeydiyyatda olsa da, onların yalnız barmaqla sayıla bilən qismi fəaliyyəti ilə gərəkli işlər sərgiləyib. Onlar arasında “Müşfiq” Əlil Uşaqlara Yardım İctimai Birliyi və “Müstəqil Həyat” İnkişaf və Dəstək Mərkəzinin adını qürurla çəkmək olar. Bu təşkilatlar son bir neçə ildə əlillərin cəmiyyətə qarışmasında, onlara psixoloji yardım edilməsində bir çox layihələr həyata keçiriblər. Əsas məsələdən biri olan-əlillərin təhsil almaq hüququnun bərpasına çalışmışlar. “Qafqazinfo” olaraq, həmin layihədən birinin həyata keçirildiyi Bakının Nizami rayonundakı 210 saylı orta məktəbin qonağı oluram.

Məktəbdə əlillər üçün şəraət yaradılıb. Bu şəraətin yaradılması üçün adı çəkilən qht-lər uzunmüddətli təşşəbbüs göstərib, əlillərin məktəbdə rahat hərəkəti üçün xüsusi yerlər-panduslar tikilib, şagird və müəllimlər arasında maarifləndirmə işləri aparıblar. Təəssüf ki, məlum dövlət proqramı dayandığından əlil uşaqların təhsili də yarımçıq qalıb. Bu barədə əvvəlcə məktəb direktoru Razim Rəsulov fikirlərini bölüşür.

“Əlil uşaqlara təhsil verməyə hazırıq”

“ Məktəbimiz “Xüsusi qayğıya ehtiyacı olan uşaqların təhsilinin təşkili üzrə Dövlət Proqramının”(2005-2009-cu illər) reallaşdırılmasına dəstək verənlər arasındadır. Bu gün də dəstəyə hazırıq. Məktəbimiz bu layihə üçün seçiləndə çox narahatlıq keçirirdik. Bu asan iş deyil. Fiziki və ya əqli uşağın birdən-birə ev mühitindən məktəb sinfinə gəlməsi, uyğunlaşması, yerli şagirdlərin onları qəbul etməsi, müəllimlərin davranışı, nəticənin necə olacağı hamımızı düşündürürdü. Qeyri-hökümət təşkilatları ilə birgə işimiz alındı və məktəbimizə əlil uşaqları qəbul etdik. Onların valideynləri də istəkli idi. Bəzi valideynlər qüsurlu övladına “lazımsız biri” kimi baxır, onun ictimai həyatdan təcrid olunmasına göz yumur. Amma seçilmiş valideynlər övladlarının irəliyə getməsi üçün çalışırdılar. Valideyn vardı ki, hər gün xəstə uşağını Lökbatandan götürüb məktəbə gətirməli idi. Amma yaşadığı ərazidə bizim məktəb kimi şəraət yaradılsaydı, həm valideyn, həm uşaq əziyyət çəkməzdi. Pis hava şəraəti ola bilir, uzun yol xəstə uşağın vəziyyətinə mənfi təsir göstərir. Bir təhsil ocağının rəhbəri kimi təvvəqələrim var. Ən əvvəl növbəti Dövlət proqramının bütün respublikanın təhsil ocaqlarını əhatə etməsini istəyərdim. Məni narahat edən digər məsələ var, tutaq ki, həmin qüsurlu uşaqların bağça və orta məktəbə adaptasiyasını təşkil etdik, bəs gələcəkdə böyük sinifdə nə olacaq? Həmin uşaqlar daha da irəli getməyə can atacaq, bunun üçün isə imkanlar olmayacaq. Misal üçün, məktəbimizdə bir neçə yerdə panduslar( əlil arabaları üçün “pilləkən”) qurmuşuq, bu yalnız birinci mərtəbəylə məhdudlaşır. Əsas məsələ valideynlərdə, ailələrdə əlil uşaqlara qarşı xoş münasibət aşılanmalıdır. Digər problem həmin uşaqlar üçün tələb olunan xüsusi müəllimə heyyətidir, başqa sözlə, onlara ştatda yer verilməsidir. Hər sinifdə müəlliməyə yardım edən ikinci müəllim-loqoped, defektoloq və ya psixoloq olmalıdır. Bu müəllimələrə xüsusi təcrübə və təlimlərin keçirilməsi vacibdir. Əlillik dərəcələri, kateqoriyaları müxtəlif şəraət, mühit tələb edir. Əqli cəhətdən problemli uşaqların ümumitəhsil məktəblərində oxuması ilə razılaşmazdım. Çünki bu dərs gedişatına, digər şagirdlər üçün qarışıqlıq yaradar, yaxud təhlükəli( xəstə uşaq digərinə xətər yetirə bilər) vəziyyətə səbəb olar. Belə uşaqların mütləq xüsusi tədris proqramları, qiymətləndirmə forması işlənilməlidir.”

Qeyd edək ki, İnklüziv təhsillə bağlı olaraq 2005-2009-cu illərdən həyata keçirilən dövlət proqramı layihələrini dondurub. Buna baxmayaraq, 2010-1012-ci illərdə Bakının bir neçə aparıcı təhsil ocaqlarında layihələr davam edirdi. Növbəti proqramın icrası hələlik 2015-2020-ci illər üçün nəzərdə tutulur.

“Valideynlərin maariflənməsi əsas şərtdir”

Bu arada söhbətə “Müşfiq” Əlil Uşaqlara Yardım İctimai Birliyinin rəhbəri Validə Abbasova qoşulur. Validə xanımın sözlərinə görə, sağlamlıq vəziyyəti məhdud olan uşaqların bütün yaşıdları kimi hüquqları var. Biz cəmiyyət olaraq mövcud stereotipləri qıraraq həmin hüquqları tanımalı və qəbul etməliyik. Hələ də çox qüsuslu uşaq dörd divar arasinda saxlanılır, bunda valideynlərin passivliyi rol oynayır. Bir neçə ildə xeyli maarifləndirmə işləri aparmışıq. İnklüziv təhsilin ilkin layihəsində iştirakçısı olduğum xüsusi komissiya tərəfindən 9 nəfər qüsurlu uşaq seçmişdik. Həyata keçirdiyimiz layihə 210 saylı orta məktəblə yanaşı, 113 saylı körpələr evi, uşaq bağçasında da reallaşdı.

Amma mövcud dövlət proqramının dayandırılması, bizim işimizin səmərəsinə mənfi təsir göstərdi. Buna baxmayaraq, biz inklüziv təhsillə bağlı layihələrimizi davam etdiririk.”

“Əlillərin yalnız 10%-i təhsil ala bilir”

“Müstəqil həyat” İnkişaf və Dəstək Mərkəzinin rəhbəri Aydın Xəlilov ötən bir neçə ildə uğurlar əldə olunduğunu deyir. Aydın müəllimə görə,

əlillərin və xüsusi qayğıya möhtac insanların yalnız 10%-i təhsil ala bilir. “Ölkəmizin beynəlxalq təcrübəyə əsaslanan qanunları olsa da, onların həyata keçirilməsi üçün icraedici, nəzarət mexanizmi yoxdur. Elə əlillər var ki, onların evdə təhsil alması lazımdır. Eləsi var ki, onunla fərdi məşğul olmaq gərəkdir. Bizdə “inklüziv təhsil”məsələsi hələ də tam mənimsənilməyib. Bu təhsil forması təkcə əqli və fiziki qüsurlu insanları əhatə etmir, həmçinin xüsusi diqqət tələb edən –məcburi köçkün, müharibədən, hansısa münaqişədən travma almışlara tətbiq olunmalıdır. Başqa sözlə, söhbəti gedən təhsilin ana xəttində psixoloji yardım məsələsi əsas yer tutur. Burada təhsilə cəlb olunan tərəflər müəllimlər, tərbiyəçilər, valideynlər, məktəb rəhbərliyi, şagirdlərin münasibəti və davranışı əhəmiyyət kəsb edir. Məktəb uşaqlarına mərhəmətli, səbirli, qaygıkeş olması üçün dərslər keçilməlidir. Əlillərə diqqət göstərmək onlara ev vermək və ya pensiyasını artırmaq deyil, başqa insanlara qarışması üçün onlara imkan və şəraətin yaradılmasıdır. Əslində, mövcud qanunlara görə, əlillər üçün xüsusi yollar quraşdırılmalı, onların da kütləvi nəqliyyatdan istifadəsinə imkan yaradılmalı, panduslar tikilməlidir. Bu gün çox az obyektlərdə panduslara rast gəlmək olar. Onların çoxunun yüksək, dik olması narahatlıq yaradır, əlverişli deyil.”

Yeri gəlmişkən, bir neçə metro stansiyasında quraşdırılan panduslar yenidən tikilməlidir. Oradan istifadə etmək nəinki əlverişli deyil, daha çox təhlükəli vəziyyət yaradır.

Unutmayaq ki, əlil insanlara biganə qalmaq olmaz, kimin nə zaman nədən, nəyindən məhrum olmamasına heç kim təminat verə bilməz.