Rasim Ağayev:
“Rusiya öz muxtar respublikaları, milli azlıqlar Krım hadisələrindən dərs götürə bilərlər”

Ötən gün Rusiyanın hərbi-siyasi dəstəyi ilə Krım Muxtar Respublikasında “referendum” keçirilib, ərazinin Rusiyaya birləşdirilməsi üçün hüququ proseduralara başlanılıb. Artıq Krımı Rusiyanın tərkibi hesab etmək olar. ABŞ və Avropa Rusiyanın Ukrayna ərazi bütövlüyünə təcavüz etməsini, Krımı bu ölkədən güc yolu ilə qoparmasını rədd edir və bu ölkəyə qarşı ciddi sanksiyalar tətbiq edəcəyi mesajını verirlər. Beynəlxalq ictimaiyyətin etirazına rəğmən Kremlin Krımda keçirdiyi referendum və bunun yaradacağı situasiya haqda suallara sabiq dövlət müşaviri, politoloq Rasim Ağayev cavab verib.

- Rasim müəllim, Krımda referendum keçirildi, artıq nəticələr bəllidir, Krım Rusiyanın bir subyektinə çevrilir. Bu yeni situsiya yaradır?
- Əlbəttə ki, bu yeni situasiya yaradır. Əgər dünənə qədər Krımın bir dövlət qurumu, cəmiyyət kimi varlığı bir statusla ölüçülürdüsə, indi bu status dəyişib. Başqa sözlə, Krım xalqı öz iradəsini referendumla ifadə edib. Nəzərə alınmalıdır ki, referendumdan savayı ayrı bir ölçü yoxdur. Xalqların necə yaşamaq istəyini ən dəqiq formada referendum müəyyən edir. Bəli, qərbin bu məsələyə öz iradları var. Bu da, onunla bağlıdır ki, referendumda dəqiq legitimlik yoxdur. Düşünürlər ki, referendum üçün tələm-tələsik addım atılıb, bunun üçün Ukrayna hökumətinin razılığı olmalıdır və s. Ancaq iş ondadır ki, ümumiyyətlə Ukraynada legitim hakimiyyət yoxdur. Yatsenyukdan tutmuş Kliçko və Timaşenkoya qədər hamısı elan edib ki, Ukraynada inqilab baş verib. İnqilab nə deməkdir? Yəni mövcud quruluş və konstitusiya bir kənara atılır və yeni qanunlar qəbul olunur. Bəli, Krım xalqı gözləməli idi ki, Ukraynada sabitlik yaransın, legitim hökumət formalaşsın. Ancaq vaxtı ilə SSSRİ dağılandan sonra ittifaqı təmsil edən ölkələr müstəqillik elan etdilər, özlərinin prezidentini seçdilər. Bu da dünya tərəfindən de fakto status kimi qəbul edildi. Ukraynada da buna oxşar baş verir. Bir xalq öz gələcəyini, quruluşunu inqilabı yolla təyin edirsə, bu zaman başqa bir xalqın inqilabi proseslərə əl atmasından əsla inciməməlidir.
- Krımda referendum necə qanuni ola bilər ki, ərazidə faktiki olaraq rus əsgərləri var və bu prosesə siyasi-hərbi dəstək ifadə edirlər?
- Bəli, bütün bunlar müzakirə mövzusudur. İndi qərb və Avropa elan edəcək ki, bu referendumu tanımır. Krımda olan ruslar da deyəcəklər ki, heç tanımayın, bəs sən camaatı təhqir edəndə, rusları qovmaq istəyəndə, qubernatoru tutub ağaca bağlayanda niyə bu hallara irad tutmurdun? Bəli, qərb belə iradlar tuta bilər. Amma Ukraynada inqilab baş verib. Belə proseslər zamanı ölkədə sabitlik pozulur, it yiyəsini tanımır. Ukraynada hakimiyyət yoxdur, Krımda yaşayanlar kimə müraciət etməlidir? İstər Azərbaycan, istər Gürcüstan, istərsə də Moldovada inqilab baş verən zaman eyni vəziyyət yarandı. Biz XVI əsrdə yaşamırıq. Dünyanın qanunları, beynəlxalq təşkilatlar var. Gərək bütün xalqlar öz addımlarını qanunla ölçsünlər. Kliçkoya, Yatsenyuka, Timaşenkoya kim deyirdi ki, inqilab edin, prezidentin iqamətgahını ələ keçirin, qubernatoru tutub eşşək kimin döyün? Mayda Ukraynada prezident seçkiləri var idi. Zəhmət çəkib maya qədər gözləyərdiniz, xalq da öz iradəsini göstərərdi. Yanukoviç onsuz da seçilmyəcəkdi. Siz qalib gələrdiniz, legitim hakimiyyət qurardınız və sonrada Yanukoviçi həbs edib türməyə qoyardınız. Bu da olardı qanuni yol. Bu zaman nə Krımda, nə də başqa şəhərdə heç kimin haqqı olmazdı ki, Ukraynanın tərkibində qalmaq istəmədiyini dilə gətirsin.
- Artıq vəziyyət dəyişib və Krım Rusiyanın nəzarətinə keçib. Bundan sonra hansı proseslər baş verəcək?
- Krım deyir ki, Rusiyanın tərkibində olmaq istəyirəm. Bildiyiniz kimi, Krım bir muxtar respublikadır və öz taleyini özü təyin etmək istəyir. Hətta arqument kimi tarixi faktlar ortaya qoyur. 1778-ci ildən 1954-cü ilə qədər Krım Rusiyanın tərkibində olub. Buna qədər isə Krım xanlığı 340 il müddətində Türkiyənin vassalı olub. 1778-ci ildən sonra Rusiyanın nəzarətində olub. SSRİ dövründə Xuruşov Krımı öz şəxsi təşəbbüsü ilə Ukraynaya verib. Özü də, o zaman səsvermə zamanı çoxluq olmayıb, müvafiq sənədlər doğru şəkildə tərtib edilməyib və s. Əsas məqam ondan ibarətdir ki, Ukraynada inqilabı gerçəkləşdirənlər qərb və Avropa tərəfindən legitim prezident kimi tanınan şəxsi ölkədən qovublar, amma indi də başqalarına münasibətdə qanunçuluqdan danışırlar. Bunda isə məntiq yoxdur.
- Sizcə, Krım ikinci bir Qarabağ taleyini yaşaya bilərmi?
- Mən heç Qarabağı nəzərə almıram. Bu eyni prosesdir. Əgər SSRİ dağılmasaydı, Qarabağdakı ermənilərin nə ixtiyarı ola bilərdi ki, SSRİ-nin tərkibindən çıxsın, buna kim icazə verərdi? İkincisi, ABŞ və Avropa Birliyi Krımda referendumu qəbul etmirsə, bəs niyə bunu Dağlıq Qarabağda edəndə susur? Bu sualı onlara vermək lazımdır. Əslində məni narahat edən başqa bir məqamdır. Bunu ya heç kim görmür, ya da görüb demək istəmir. Məsələ ondadır ki, Krım faktiki olaraq postsovet regionunda yeni situasiya yaradır. Bu situasiya birinci növbədə Rusiya üçün təhlükə yaradır. Nəzərə alın ki, Rusiya özü muxtar respublikalardan ibarətdir. Sabah onlarla muxtariyyətlər, milli azlıqlar da Krım hadisələrindən dərs götürə bilərlər. Onlar bu gün olmasa da, sabah öz müstəqilliklərini əldə etmək üçün ortaya çıxa bilərlər. Yakutiyada, Tulada, Başqırdıstanda və ya Dağıstanın özündə bu hal baş versə Moskva çətin vəziyyətə düşəcək.
- Qərb dairələri indiyə qədər referendumun dayandırılması üçün ciddi bəyanatlar verirdilər. Amma Putin dayanmadı və istədiyini etdi. Bəs bundan sonra Avropa-Rusiya və ABŞ-Rusiya münasibətləri necə olacaq?
- Hər şey aydındır. ABŞ başda olmaqla qərb dünyası referendumun nəticələrini tanınmayacaq, Rusiyaya qarşı ciddi sanksiyalar tətbiq olunacaq. Fikrimcə, qərb dövlətləri bir sıra tədbirlərə əl ata bilərlər. Ancaq görünən budur ki, onlar əsasən iqtisadi, maliyyə və siyasi sanksiyaları vacib hesab edirlər. Ruslar da deyirlər ki, elə son yüz ildə qərb onlara qarşı sanksiya tətbiq edir də.
- Bu sanksiyaların reallaşdırılması Rusiyanı çökürdə bilərmi?
- İqtisadçı eksperlər hesab edirlər ki, nəzərdə tutulan sanksiyalar Rusiyaya zərər gətirəcək, amma eyni zamanda qərbin özü də problem yaşayacaq. Fransa və Almaniya sanksiyaya qoşulsa, bu ölkələrin əhalisinə ziyan vuracaq. Çünki 300 minə yaxın vətəndaş Rusiyanın sifarişlərini həyata keçirən zavodlarda, fabriklərdə işləyirlər. Bu isə o deməkdir ki, bu insanlar işsiz qalacaq. Rusiyanın hesablarını bağlasalar, Moskvada eyni üsula əl ata bilər. Napolion zamanında Böyük Britaniyaya sanksiya tətbiq edirdi, bu ölkənin ətrafına hasar çəkmək istəyirdi. Amma bu baş tutmadı. Sonra ABŞ 30-cu illərə qədər SSRİ-ni tanımadı, bu ölkəyə faktiki olaraq sanksiyalar tətbiq etdi. Amma bundan bir neçə il sonra dedilər ki, gəlin Hitlerə qarşı birgə olaq. Təxminən 5 il müttəfiq oldular. Müharibə qurtaran kimi dedilər ki, SSRİ ilə münasibətlər bitdi, biz soyuq müharibəyə keçirik. 1980-cı illərin sonuna qədər soyuq müharibə davam etdi. Bunun nəticəsində çalışdılar ki, əlaqələri kəssinlər. SSRİ-yə bir sıra malları vermirdilər. Demək istəyirəm ki, sanksiyalar qarşıya qoyulan məqsədə çatmaq üçün yetərli olmur.
- Amma burada daha təhlükəli məqam var. Rusiya Krımı götürməklə dayanmayacaq və Krıma yaxın olan başqa bölgələri də ələ keçirməyə çalışacaq. Bu nə dərəcə də realdır?
- Mən buna inanmıram. Hesab edirəm ki, indiki mərhələdə Rusiya bunu edə bilməz. Sadəcə olaraq bu vilayətlərdə öz muxtariyyətlətini tələb edə bilərlər. Çünki yeni hökumət qanun qəbul edib. Bu qanunun mahiyyəti ondan ibarətdir ki, rus dili danışana vətəndaşlıq verilməyəcək. Bu vilayətlərdə isə ruslar danışırlar. Sizcə, onlar nə etməlidir? Mənə elə gəlir ki, Ukrayna məsələsində güc dili ilə danışmaq istəyənlər ciddi səhvə yol verirlər. Hər şey danışıqlar yolu ilə həll edilməlidir. Real vəziyyəti nəzərə almaq vacibdir. Bu vəziyyət də ondan ibarətdir ki, faktiki olaraq Ukrayna parçalanıb. Bunun günühı da Rusiyanın üzərində deyil. Bunun səbəbkarı qanunsuz olaraq Kiyevdə hakimiyyətə gələn siyasi qüvvələrdir. Rusiya ola bilsin ki, bu vəziyyətdən yararlanır.
- Krıma su, qaz, elektrik xətti Kiyevdən gəlir. Rusiyanın yaxın müddətdə Krımı su, elektrik enerjisi ilə təmin etmək imkanı olmayacaq. Ukrayna bu boru və elektrik xəttlərini kəssə necə olacaq?
- Belə halda Krım deyəcək ki, sənin suyun da, qazın da, elektrikin də başına dəysin. Mən sənin tərkibində deyiləm. Buyur, müqavilə bağlayaq. Suyu neçəyə satırsan, 10 manata satırsansa, mən 15 manat ödəyirəm. Demək istəyirəm ki, belə məsələlər müqavilə yolu ilə həll edilir. Amma Ukrayna hökuməti su, qaz satmasa, Rusiya çalışmalıdır ki, öz ərazisinin sosial problemlərini həll etsin. Həm də Ukrayna hökuməti buna getsə pis imic yaradacaq və hamı deyəcək ki, bu qüvvələr aqressivdir. Çünki Krımda təkcə ruslar yaşamır. Orada ukraynalılar, tatarlar, yunanlarda var. Başqa sözlə, bu referendumda iştirak edənlər də, etməyənlər də olub.
- Krım tatarlarının taleyi necə olacaq?
- Mənim zənnimcə, Krım tatarlarının taleyi hamıdan yaxşı olacaq. Çünki tatarlar Krımın aborigen əhalisidir. Onların sayı haradasa Krımda ümumi əhalinin 15 faizinə qədəridir. Fikrimcə, onlarda demoqrafik vəziyyətdə inkişaf edir. Krım tatarları çevik tərpənməlidir. Düzdür, orada Mustafa Cəmiloğlu Rusiyaya qarşı aqresiv mövqedə durur. Fikrimcə, onlar operativ, ehtiyatlı və çevik siyasət aparmalıdır. Onu da deyim ki, Krımda tatarların bir qismi referendumu boykot edir, bir qismi isə referenduma gedib. Tatarlara qarşı heç bir təhlükə ola bilməz. Əsində gələcəkdə tatarların sayı daha artacaq, onların vəziyyəti yaxşı olacaq. Bunun üçün çevik tərpənmək lazımdır. Ukrayna və Rusiyanın nə istəməsindən asılı olmayaraq Krım hər zaman tatarların olacaq. Burada ruslardan da, ukraynalılardan da qabaq tatarlar yaşayıb. Krım tatarlarının yerli əhali olması bir həqiqətdir. Artıq əvvəlki dövr deyil ki, onlar yenidən repressiyaya məruz qoyulsun.
HÜSEYN ABBASOĞLU