“Lütfizadəyə görə, bu nəzəriyyə elmin platformasını, kökünü dəyişdi”

Rafiq Əliyev:
“20 ildir valideynlərimin məzarını ziyarət
edə bilmirəm. Bu kitabı bir də onlara həsr etdim...”

Bugünlərdə prefossor Rafiq Əliyevin “Springer”də “Qeyri-səlis məntiqə əsaslanan ümumiləşmiş qərar qəbuletmə nəzəriyyəsi" adlı yeni kitabı işıq üzü görüb. “Əliyev nəzəriyyəsi” kimi də adlanan bu nəzəriyyə ilə hörmətli professor elmi yaradıcılığı boyu təklif etdiyi 5 – ci nəzəriyyəyə imza atdı.
Professor Əliyevin bu işi əsas paradiqm keçidi hesab oluna bilər – elə paradiqm keçidi ki, qərarların təhlilinin əsasını bivalent məntiqdən qeyri-səlis məntiqə keçirir. Bu keçid, reallığın daha münasib modellərinin hazırlanmasına yol açır – elə reallıq ki, burada qeyri-müəyyənlik və qeyri-dəqiqlik daha çox mərkəzdədir, nəinki periferiyada. Professor Əliyevin işinin sadəcə böyük bir töhvə adlandırılması çox azdır. Professor Əliyevi, redaktoru, professor Kacprzyk və Springer’i mühüm və uzun-sürən əhəmiyyət kəsb edən bir kitabı başa çatdırdıqlarına görə alqışlamaq istərdim.
- Rafiq müəllim, kitabınızın əsas qayəsi nədən ibarətdir?
- Əvvəla onu bildirim ki, kitab beynəlxalq elmi nəşriyyat olan “Springer”də çap olunub və saytda da kitabın ABŞ, Böyük Britaniya və Almaniyanın birgə çap etdiyi göstərilib. Kitab ingilis dilindədir. Nəzəriyyə belə adlanır: qeyri-səlis məntiqə söykənən ümumləşmiş qərar qəbul etmə nəzəriyyəsi. Ümumilləşmiş deyəndə, nobelçilər van Neumann-Morgenstern, Kahnemanın baxışları bu nəzəriyyənin xüsusi halı kimi isbat olunub. Yəni xüsusi hallarda bu nəzəriyyədən o nəzəriyyələr alınır və bu, daha ümumi, həm də real həyata yaxın baxışdır. Nəzəriyyənin əsas qayəsi odur ki, insan, ya da insan kollektivi, qrupu qərar qəbul edəndə, o, hansı informasiyaya söykənir, ikincisi, qərar qəbul edən insanın xüsusiyyətləri necədir, nə cür insan, yaxud nə cür kollektivdir? Adlarını xatırlatdığım alimlər həmişə qəbul ediblər ki, iqtisadi, yaxud siyasi, hərbi sistem olsun, bu proseslərdə olan bütün informasiyanı tam şəkildə bilirlər. Məsələn, sabah havanın temperaturu +18,5 dərəcə olacaq deyirdilər, bunun da ehtimalı 70,5 faizdir, ancaq bunu Allahdan başqa heç kim bilə bilməz. Xüsusən gələcəklə bağlı iqtisadi məsələlərlə bağlı dəqiq proqnoz vermək mümkün deyil. İqtisadi vəziyyət sabit, ya qeyri-sabit olacaq? Bunu dəqiq bilmək mümkün deyil. Bütün bu nəzəriyyələrin hamısında deyilir ki, məsələn, ABŞ iqtisadiyyatı 98,5 faiz ehtimalla artan olacaq. Bəs 98,5 faizi hardan götürürdülər? Rəqəmlə hesablamaq asan olduğundan bu cür təqribi götürürdülər, onlar bütün informasiyanı, hətta ehtimalı da bildiklərini deyirdilər. Bizim nəzəriyyədə isə klassik ehtimal deyil, Kormaqarov ehtimalı, Laplaster ehtimalı deyil. Bizdə qeyri-dəqiq ehtimaldır. Dünyada hər bir ehtimalın dərəcəsi var, o da təbii dildə sözlə ifadə oluna bilər, rəqəmlə bunu heç kim edə bilməz. Burada qiymətlər linqivistik yazıla bilər. Əsas qayələrindən biri odur ki, onlar hər bir informasiyanın perfekt olduğunu götürürdülər, bizim nəzəriyyədə isə bu informasiyalar imperfektdir. Mən bilmirəm nə dərəcədədir, ancaq təbii dildə sözlə deyə bilərəm ki, artan olacaq, yaxud çox yüksək artan olacaq, yəni təbii dildə informasiya verilsə də, qeyri-dəqiq verilir. Real həyat da qeyri-dəqiqdir, dəqiq bir həyat yoxdur. Klassik nəzəriyyələrdən fərqli olaraq bizim nəzəriyyədə birincisi götürülən informasiya perfekt yox, inperfektdir, rəqəmlərlə yazıla bilmir. Ümumiyyətlə, informasiyanın 4 ümumləşmə dərəcəsi var: birinci, rəqəmlə verilən informasiya, məsələn, sabah havanın temperaturu +7,5 dərəcə olacaq, sonra gördülər ki, bunu Allahdan başqa heç kim bilməz, 6-9 arasında dərəcə olacaq deyə bildirdilər. Bu, ikinci səviyyədir, heç olmasa interval, əfsuslar ki, Azərbaycanda bu sahə inkişaf etməyib, söhbət interval riyaziyyatından gedir. Üçüncü səviyyə də var. Bax, deyəndə ki, havanın temperaturu 6-9 arasında olacaq, ortada ehtimal daha çoxdur, nəinki kənarlarda. Bu, informasiyanın verilməsində üçüncü fazadır – qeyri – səlis ədədlərlə. Dördüncü faza hər bir informasiyanın, istəyir rəqəm, istəyir interval, istəyir qeyri-səlis ədəd şəklində verilsin, onun dürüstlük dərəcəsi var. Ona görə hər bir ədədin yanında dürüstlük dərəcəsi qoyulur, yəni bu rəqəmə nə qədər inanmaq olar. Burada etibarlılıq dərəcəsi əsas götürülür. Bu rəqəmə nə qədər inanmaq olar? Sadə bir misal, bu suala özüm də cavab verə bilmirəm. Sizə belə bir təklif var: 98 faiz ehtimalla 90 manat verirlər, amma 91 faiz ehtimalla 100 manat. Hansı alternativi qəbul edərsiniz?
- Yəqin ki, ehtimal çox olanı...
- Yox, düşünün, ehtimalı çox olsa da, miqdarı azdır. Onu necə hesablayarsınız, niyə 100 manatı 91 faizlə götürmürsünüz? Biz bunu hələ hesablaya bilmirik. “Z” ədədlər ki, (Zadənin adından götürülüb-R.Ə.) var, Zadə həmin nəzəriyyəni mənə ithaf edib, bir yerdə işləsək də, hesablaya bilmirik. Hesablayıram, amma insan daha düz deyir, necə ki, söylədiniz. Bununla belə necə hesabladığınızı sual etsəm, deyə bilməyəcəksiniz. Burada vurma, bölmə yoxdur. Sadəcə olaraq, öz ehtimalınızı dediniz.
- Burda intuisiya, determenizm yoxdurmu?
- Əslində, determenizm yoxdur, olsaydı, çox asan hesablamaq olardı.
- Biz daha gerçək olan təklifi qəbul etdik...
- O zaman məsələni belə qoyurlar: 97,5 faizlə 100 manat verirlər, hansını götürürsünüz?
- Bu, bir az qəliz oldu.
- Bəli. Bu, dördüncü abstraksiyada olan informasiyanın işlənmə nəzəriyyəsi yoxdur. Amma insan bunu edə bilir. Bu kitabda da ən əsas qayə odur ki, klassiklər hər şeyi 100 faiz bildiklərini deyirdi. Ancaq mən deyirəm ki, bilmirsən, biz hətta intervalı da güclə hesablayırıq. Nəzəriyyənin ikinci və ən vacib qayəsinə gələk: yalnız psixoloq Kahneman qeyd edib ki, adam qərar qəbul edəndə onun bir xüsusiyyətini nəzərə almaq lazımdır. Riyazi və model baxımdan bəsit olsa da, çox güclü fikir işlətdi, deyir ki, adam itirməyə daha çox həssasdır, nəinki qazandığına. Məsələn, sənin 500 min manatının üstünə 500 manat da gələndə bunu adi qarşılayırsan, amma 500 manat itirəndə pis təsir edir. Beləliklə, Kahneman insanın risklik xüsusiyyətini 3 yerə böldü: riskli, risksiz və neytral. Bir şeyi itirmək təhlükəsiylə qarşılaşanda onun ehtimalını artır. Bu ideyaya görə Kahneman Nobel Mükafatı alıb. Biz isə dedik ki, qərar qəbul edən insan yalnız risklə səciyyələnmir, insanın psixoloji determinantları çoxdur, məsələn insan dürüstdür, yoxsa yox. Bundan başqa qərar qəbul edəndə emosiya, qarşılıqlıq çox vacib xüsusiyyətlərdir, biz bunları da nəzərə alırıq.
- Bu ziyanlı, yoxsa xeyirlidir?
- Bunu deyə bilmərəm. Kimisə Nazirlər Kabinetinin sədri seçiblər, ona emosional ol və ya olma demək olmaz axı.
- Sadaladığınız psixoloji məqamların sosioloji aspektləri varmı, yəni uşaqlıqda, yaxud indi hansı sosioloji təbəqəyə aid olması, hansı dəyərlər sistemində formalaşması nəzərə alınırmı?
- Bunu biz tədqiq etməmişik, bu, sosial-psixoloji ölçmədir. Bu sosiloqların və psixoloqıarın işidir. Biz Delfi metodunu götürdük, internetlə dünyanın qərar qəbul etmə sahələrinin mütəxəssisləriylə bir neçə dəfə sorğu keçirtdik ki, insanın psixoloji determinantları nədir ki, qərar qəbul edəndə ora daxil edə bilək? Bunun əsasında 7 determinant təşkil etdik, bu da insanın, qərar qəbul edənin modeli də nəzərə alınmalıdır.. Qərar qəbul edən həm dövlət, həm hərbi, həm də şəxsi problemlərində bunu edə bilər. Qərar qəbul ediləndə birinci informasiyaya baxırıq, o informasiya dəqiq deyil, ümumiyyətlə, həyatda olan informasiyaların hamısı qeyri-müəyyəndir. Həyatda olan məlumatların hamısı qeyr dəqiqdir. Nyutonun dövründə hər şey deterministik idi, deyirdi ki, gərginliyi artırıram cərəyan 100 faiz belə olacaq, halbuki, 50 təcrübə aparsan da, hamısında bir-birində fərqli nəticə alacaqsan. Sadəcə, həmin dövrdə riyaziyyat da, dil də ayrıydı. Biz isə informasiyanın reallığını, ikincisi, qərar qəbul edən insanın modelini nəzərə aldıq və bir də qərar qəbul etmədə müxtəlif alternativlərə üstünlük verməyi təkminləşdirdik, ona linqivistik baxdıq. Maksimum çalışdıq ki, insanın üstünlük vermə düşüncəsinə yaxınlaşaq, üçüncü xüsusiyyət bundan ibarətdir.
- Primitiv də olsa, sual yaranır, bunu necə verirsiniz?
- Kitabda “Qeyri-səlis optimallaşdırma” fəsli var, biz ayrı-ayrı xüsusiyyətləri müqayisə edirik, bunun hesablamaq yolu var. Kobud şəkildə deyəcəm, tutaq ki, oğluna qız alırsan, 7-8 atribut var, gözəlliyi, təhsili və sairə, onları bir-bir müqayisə edirsən, sonra ümumi üsul veririk ki, bu alternativ o birindən üstündürsə hansı ümumi dərəcəylə üstündür? Əgər ikisi də bərabərdirsə, ikisinə də baxacaqsan. Amma biri 0,5 dərəcə ilə, digəri 0,8 – ilədirsə, birincisini atacaqsan.
- Sizə elə gəlmir ki, riyaziyyatı daha çox humanitarlaşdırırsınız?
- Riyaziyyat ümumiyyətlə 3 inkişaf dövrü keçib. Riyaziyyat dildir. Riyaziyyat fuzika deyil, fiziki reallığı simvollarla modelləşdirir, biz isə real aləmi simvollarla yox, sözlə yazırıq. Nyutonun və Leybnistin vaxtında determinist riyaziyyat idi, ikinci cahan savaşından sonra stoxastik riyaziyyat meydana gəldi. Kvant fizikası meydana gəldi. Ehtimal nəzəriyyəsi yarandı və Kolmoqorov onun aksiomatikasını verib inkişaf etdirdi. İndiki dövrün riyaziyyatı təbii dildə hesablamaqdır, məsələn, gözəl qadın deyirlər, yəni min qadın varsa, 10-nu seçəcəksiniz. Lap gözəl qadın deyəndə isə 3-5-ni seçəcəksiniz. Bəs bunun riyaziyyatı nədir, qeyr-səlisdir! Bax, həmin gözəli kvadrata yüksəldirəm, yüksəltmək də o deməkdir ki, getdikcə gözəl qadınlar çoxluğu daralır, sonda 100-dən 2-3-i qalır, amma biz bunu hesablayanda sözlərin üzərində əməliyyat aparırıq, rəqəmlərlə işləmirik. Əvvəllər gözəlliyi 27 parametrlə təyin edirdilər, gözlər arasındakı məsafə, burunun uzunluğu, dodaqların eni və s. Məgər, Məcnun Leylini görəndə 27 parametr axtarmışdı, o, mənanı görmüşdü.
- Məcnun Leylidəki mənanı görmüşdü...
- Bəli, elə söhbət də bundan gedir.
- Bu nəzəriyyə elmə nə verəcək?
- Zadə kitaba ön sözdə yazır ki, bu nəzəriyyə qərar qəbuletmə elmini Aristotel məntiqindən daha dürüst, qeyri-səlist məntiqə keçirtdi, bu elmin platformasını, kökünü dəyişdi.
- Bəs tətbiqi barədə nə deyə bilərsiniz?
- Kitabın sonuncu fəslində bu nəzəriyyənin tətbiqindən bəhs olunur. Artıq təbabətdə tətbiq olunur və hesab edirəm ki, daha çox tibbdə istifadə oluna bilər. Çünki təbabətdə rəqəmlə ölçülən heç nə yoxdur, bəli, qanın tərkibinin ölçülməsini misal çəkə bilərsiniz. Amma həmin nəticəni göndərsən Yaponiyaya bir həkimə, o, xəstəyə baxmadan filan xəstəlik olduğunu söyləsə, mən inanmaram. Yəni rəqəmdən kənarda bir şey var, onun gözünün dərinliyinə, dərisinə baxmalıdır. Biri var rəqəmli informasiya, klassik fizikada olan, ancaq bu günkü əsas informasiya persepsiya, cihazla ölçülə bilməyən, qavranılan informasiyadır. Deməli, mən əsasən təbabətdə, xüsusən kardiologiyada tətbiqini görürəm. Artıq yerli Tibb Universitetinin və Kıbrıs universitetinin alimlərilə birgə işlənilib, həm də indeksli jurnallarda çap olunub. Bundan əlavə iqtisadiyyatda tətbiq olunub, konkret olaraq, böhranın proqnozlaşdırılması, istehsalatda və makro iqtisadiyyatda tətbiq olunub. Daha sonra investisiyanı hara qoymaq lazımdır məsələsi. Dünyadakı maliyyə böhranını da hesablamışdıq bu nəzəriyə ilə. Daha bir məsələ var. Pulunuzu hara qoymalısınız – banka, sandığa və ya qiymətli kağızlar bazarına. Dəqiq ehtimal yoxdursa burada, hesablama çox çətinləşir.
- Demək olarmı ki, bu nəzəriyyə elmi paradiqmanın dəyişməsidir?
- Mənim üçün bunu demək çətindir, amma Zadə kitaba yazdığı ön sözdə bunu deyib. Düşünürəm ki, siyasi qərarların qəbulunda bu nəzəriyyədən geniş istifadə oluna bilər. Burada qərar qəbul edən şəxsin dürüstlük dərəcəsi çox vacibdir.
- ... Axı bunun özü də nisbidir...
- Ancaq psixoloji ölçmələri götürmək lazımdır. Eyni zamanda, ictimai fikir, məgər, kimin təmiz, kimin çirkli olduğunu bilmirsiniz?! Psixoloji ölçmələr isə bizim işimiz deyil. Burada ekspertlər ümumi razılığa gələcək.
- Bəs siyasi böhranın proqnozlaşdırılması necə olur?
- Tunisdə hadisələr başlayanda Kiprdəydim, internetə daxil olub sosial inqilablarla bağlı axtarışa başladım, biliridm ki, birdən birə inqilab baş verə bilməz. Yüzlərlə məqalə çıxdı. Yazılırdı hansı parametrlər hansı sərhədə çatanda, məsələn, ordunun, korrupsiyanın durumu müəyyən intervallara çatanda sosial inqilab baş verir. Qərb institutları bununla bağlı çoxlu sayda araşdırmalar aparıb, oxudum ki, Qazaxıstanda vəziyyət necə olacaq. Amma onlar nəzəriyyə veriblər ki, hansı halda sosial inqilablar baş verə bilər. Bunlar da qeyri-dəqiq informasiya əsasındadır. Sosial inqilabların müxtəlif parametrlərdən asılığı hesablanır.
- Gələcək tədqiqatlar barədə nə deyə bilərsiniz?
- Bu nəzəriyyəni keçirtmək istəyirik informasiyanın 4-cü abstraksiyasına, yəni hər bir informasiya inam, etibarlılıq dərəcəsilə ölçülür. Bu halda riyaziyyat, hesab təmiz dəyişir. Bu, artıq qeyri-səlis riyaziyyatla işləmək deyil. İkinci, biz yeni bir abstraksiyaya keçdik, elə informasiya var ki, Z-ədədlə yazıla bilmir, amma vizual yazıla bilir. Məsələn, deyirdik ki, Obamanın yenidən seçilməsi ehtimalı nə qədərdir, çətin olduğunu söyləyirdilər. Ancaq onlara 0-10 şkalasını verir və bunun üzərində vizual şəkil kimi göstərməyi tövsiyə edirik. Onlar öz istədiyi ehtimalı göstərə bilir. Biz belə qərara gəldik ki, insan vizual informasiyanı daha yaxşı verə bilər, nəinki rəqəmli. Artıq sözün yox, görüntülərin vurulub-bölünməsi üstündə əməliyyatlar gedir. Kitabda o barədə fəsil var (qeyri-səlis həndəsəyə aid), amma bu artıq 5-ci abstraksiyadır, sadəcə, daha geniş işləmək lazımdır.
Seymur Əliyev