Firudin Cəlilov: “Müstəqilliyin əleyhinə çıxanların bir çoxu sonra “İstiqlal” ordeni aldı və bu gün də vəzifədədir”

Oktyabrın 18-də Azərbaycan dövlət müstəqilliyinin bərpası haqqında Konstitusiya Aktının 25 illiyini qeyd edib. Məhz 1991-ci ilin 18 oktyabrında Azərbaycanın müstəqilliyi dünyaya elan olunub. Bu tarixi günlə bağlı sabiq təhsil naziri, baş nazirin sabiq müavini, istiqlalçı deputat, professor Firudin Cəlilovla müsahibəni təqdim edirik.

- Azərbaycan müstəqilliyinin bərpasının 25 illiyini qeyd edir. Bu tarixi günün iştirakçısı olaraq həmin dövrdə baş verən mürəkkəb və çoxtərəfli mürəkkəb siyasi proseslər barədə nə deyərdiniz?

- Azərbaycan xalqı olaraq biz əsarətdə idik. 18 oktyabr 1991-ci il əsarətdə olan bir xalqın istəyinin kerçəkləşdirdiyi bir gün idi. Rusiya Qafqazı işğal etdikdən sonra faktiki olaraq Azərbaycan iki hissəyə bölündü. Azərbaycanın bir hissəsi quzeydə, bir hissəsi isə güneydə qaldı. Sonra Güney Azərbaycan Tehran hakimiyyətinin, quzey Azərbaycan isə Rusiya imperiyasının nəzarətinə keçdi. Beləcə bu formada xalq 250 il yaşadı, vaxtaşırı imkan tapdıqca mübarizə apardı. 1918-ci ildə Məhəmməd Əmin Rəsulzadə və digər şəxslərin ortaya çıxması ilə xalqımız Şərqdə ilk dəfə olaraq Demokratik Cümhuriyyətini qurdu. Lakin 23 aydan sonra bu cümhuriyyət iflas etdi. Daha doğrusu sovet imperiyasının ordusu ölkəmizə daxil olaraq Azərbaycanın cümhuriyyətini əlindən aldılar. Və keçən 70 ildə millətimiz bu şəkildə yaşamalı oldu. Amma bu illərdə ziyalılar, yazıçılar, şairlər, aydınlar daima bu məsələni gündəmdə saxlayıb, sözlərində güney və quzey birliyindən bəhs ediblər, açıq olmasa da, sətiraltı müstəqilliklə bağlı fikirlərini qeyd ediblər. Artıq 1980-cı illərin sonunda SSRİ-nin dağılma mərhələsi çatmaqda idi. Bu zaman SSRİ imperiyası tərkibində olan bir çox respublikalar müstəqillik uğrunda mübarizəyə başladı. Azərbaycanda bu respublikalardan biri idi. Ancaq o zaman imperiya Azərbaycanın önünə Dağlıq Qarabağ problemini atdı ki, ölkəmizin başı daha çox bu məsələyə qarışsın. Buna baxmayaraq Qarabağ adı ilə meydanlara çıxan xalq sonrakı mərhələdə müstəqillik şüarlarını

səsləndirdi. Yəni bizim müstəqil olmağımızın əsas səbəbi xalqımızdır. Əlbəttə, bu müstəqillik tarixini ayrı-ayrı liderlərə və şəxslərə bağlamaq zənnimcə, doğru deyil. Xalq meydanlara axışdı, müstəqilliyini istədi. Xalqın daxilindən çıxan aydınlar, xalqımızın seçdiyi millət vəkilləri bu işi qanuni şəkildə parlamentdə davam etdirdi. 1991-ci ilin martında Azərbaycanın SSRİ-nin tərkibində qalması və ya çıxması məsələsi referenduma çıxarıldı. Biz o müzakirələrdə müstəqilliyə səs verdik. Cəmi 43 deputat idik. Yerdə qalan deputatlar isə müstəqilliyin əleyhinə səs verdilər. Bundan sonra biz bir-iki ay bu məsələnin üzərində işlədik. Eləcədə dünyada və SSRİ-də gedən proseslər gətirib ona çıxardı ki, artıq sentyabr ayında Azərbaycanın müstəqilliyinə dair bir neçə sənəd qəbul olundu, açıq bəyanatlar səslənməyə başlandı. Oktyabrın 18-də isə Müstəqillik Aktı qəbul edildi. Biz həmin aktda müstəqil Azərbaycanın dövlətçiliyinin bərpa olunması ifadəsi yer aldı. Yəni 1918-ci ildə qurulan Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti bərpa olundu. O gündən bu günə qədər Azərbaycan müstəqil dövlətdir, əksər dövlətlər müstəqilliyimizi tanıyır, dövlət bayrağımız BMT-nin qarşısında dalğalanır. Və son illərdə böyük inkişaf yolu keçilib. Bütün bunların hamısı aydındır. Ancaq bəzən deyirlər ki, filan hərəkatçı ölkəyə müstəqillik gətirdi və s. Ancaq belə olmayıb. Nəzərə almaq lazımdır ki, müstəqillik uğrunda vuruşan Azərbaycan xalqı idi. Biz 43 nəfər və sonrakı mərhələdə Müstəqillik Aktını qəbul edən bütöv parlament sadəcə xalqın istəyini gerçəkləşdirdi. Bu gün də xalqımızın müstəqil yaşamağa mənəvi haqqı var. Mən bu gün ki, bayram münasibətlər Azərbaycan xalqını təbrik edirəm!

- Sizin ilkin fikirlərinizdən belə qənaətə gəlmək olarmı ki, müstəqilliyi bərpa etmək Azərbaycana çox asan başa gəlib?

- Xeyir! Əvvəla, biz müstəqilliyə səs verəndə və SSRİ-nin saxlanılmasının əleyhinə çıxanda bilmirdik ki, sabah SSRİ-nin taleyi necə olacaq. Nəzərə almaq lazımdır ki, həmin dövrdə SSRİ kimi imperiyanın qılıncının hər iki tərəfi kəsirdi. Biz faktiki olaraq kəfən geyinib bu riski getdik. Əgər xatırlayırsınızsa 1991-ci ilin avqustunda Moskvanın özündə də vəziyyət mürəkkəbləşdi və QKÇP məsələsi ortaya çıxdı. Yəni SSRİ rəhbərliyində olan mühafizəkar şəxslər bir araya gələrək hakimiyyəti götürmək və SSRİ-ni saxlamaq üçün repressiyalara,

həbslərə başlamaq niyyətində idi. Lakin az sonra QKÇP məğlub oldu. Əgər bu durumda qalib gələn tərəf QKÇP olsaydı, bizim hamımızı dar ağacından asacaqdılar. Sadəcə olaraq SSRİ-də yaşayan xalqların bəxti onda gətirdi ki, QKÇP məğlub oldu və demokratik qüvvələr qalib gəldi. Biz də təbii ki, müstəqilliyi elan etdik. Yəni bu asan başa gəlməyib. Əksinə, ciddi mübarizələr gedib. Həbslərdə yatan, meydanlarda döyülənlər oldu.

- Həmin dövrdə Azərbaycan siyasi elitası müstəqilliyə qarşı idi?

- Müstəqilliyin əleyhinə kifayət qədər adam var idi. Onların bir çoxu sonradan İstiqlal ordeni aldı və bu gün də vəzifədədir. Amma Demblokun 25 nəfər üzvü müstəqillik uğrunda mübarizə aparırdı. İndi bu şəxslərin əksəriyyəti dünyasını dəyişdi, xaricə getdi, yerdə qalanlar isə faktiki olaraq işsizdir.

- Maraqlıdır, SSRİ-nin saxlanılmasına dair referenduma səs verən deputatların əksəriyyəti sonradan 18 oktyabrda Müstəqillik Aktına dair Konstitusiya sənədini dəstəkləyib. Qısa müddət ərzində bu deputatların mövqeyində kordinal dəyişikliyə səbəb nə olmuşdu?

- Onların mövqeyində belə ciddi dəyişikliyə səbəb xalq faktoru oldu. Həmdə QKÇP-nin məğlub olması onlarda müəyyən dəyişikliklər yarada bilərdi. Həmin dövrdə biz xalqımızın sözünü parlamentdə deyirdik, səsini çatdırırdıq. Həmin deputatlara da müəyyən qədər təsir edirdik. Nəzərə alın ki, həmin dövrdə belə proses ancaq Azərbaycanda getmirdi. Baltik ölkələrdə SSRİ-dən ayrılmaq istəyirdi, Gürcüstanda azadlıq uğrunda mübarizə gedirdi. Sadəcə olaraq Azərbaycan daha çox qurbanlar verməli oldu.

- Niyə?

- Azərbaycan 20 yanvar qırğınından çıxmışdı. Özümüz də bir qədər acıqlı idik. Biz də məsələlər daha kəskin qoyulurdu. Fikrini dəyişən deputatların çoxu da əlacsız qalıb səs verdilər. Təsəvvür edin ki, səsvermə günü deputatların hamısı zala daxil olmamışdı. Çoxu səs verməmək üçün çıxıb dəhlizlərdə gəzişirdi, parlamentin inzibati binasını tərk edirdilər. Biz onların çoxunun qolundan tutub sessiyaya salırdıq. Yəni müstəqillik bizə asan başa gəlməyib. Ancaq xalqımız müstəqil yaşamağa, müstəqil dövlətinin olmasına haqq edir.

- Bu prosesdə iştirak etdiyinizə görə peçşmançılıq hissi keçirmirsiniz ki?

- Mən tarix elmi ilə çox məşğul olmuşam. Adətən inqilablar baş tutandan sonra onu həyata keçirənlər qurbanlıq olur. Belə deyim var: inqilab öz balalarını yeyir. Bizdə inqilab etdik, ölkə müstəqil oldu, dövlətimiz quruldu, xalqımız azadlığa çıxdı. Biz milyondan biri və ya ikisiyik. Biz əziyyət çəkdik nə olacaq, çəkmədik nə olacaq? Əsas odur ki, xalqımız azaddır, müstəqil dövlətimiz var. Odur ki, şəxsən məndə hər hansı bir peşmançılıq yoxdur. Əgər həmin günlər bir daha təkrar yaşansa mən yenə də eyni addımları ataram. Bu mənada peşmançılıqdan söhbət gedə bilməz. Baxmayaraq ki, ən çox əziyyət çəkənlərdən biri də mənəm. Mən bu saat sizinlə kənddən danışıram. Şəhərdə qalmağa yerim yoxdur. Hazırda kənddəyəm. Baxmayaraq ki, əlimizdə kifayət qədər imkanlarımız olub. Müstəqillik uğrunda gerçəkdən vuruşanlar təbii ki, yağ-bal içində yaşamırlar. Amma bütün bunlara baxmayaraq ki, biz övladlarımız, nəvələrimiz və gələcəyimiz üçün bu əziyyətləri çəkmişik və buna görə də peşman deyilik.

- Sizə xalqın və dövlətin münasibəti necədir?

- Müxtəlif münasibətlər var. Hörmət edəni də, ayağımızdan çəkəni də var. Münasibət birmənalı deyil. Şəxsən mənə cənab prezidentin münasibəti yaxşıdır. Bir neçə dəfə səhhətimdə yaranan problemlə bağlı

öz qayğısını göstərib. Lakin elələri də var ki, ayağımızdan çəkirlər. Məsələn, bizə deputat təqaüdü verilmir. Bilmirəm nəyə görə.

- Xalqın münasibəti necədir?

- Xalqın münasibəti çox yaxşıdır. Hər yerdə hörmət və ehtiramla yanaşırlar. Biz xalqın içindəyik. Böyük ehtiramla baxırlar.

- Bu gün İraqın ikinci böyük şəhəri, türkmənlərin tarixi torpağı Mosul uğrunda İŞİD və kürd-ərəb-amerkan qüvvələri arasında müharibə gedir. Türkmən şəhəri uğrunda vuruşanlar yadlardır. Bu vəziyyəti, Mosulun gələcək taleyini necə görürsünüz?

- Mosul, Kərkük, Ərbil və digər ərazilər tarix boyu türkmənlərin yaşadığı bölgədir. Zamanında orada Mosul, Zəngi bəyliyi var idi. Bunlar oğuzlar, qədim azərbaycanlılar var idi. Ancaq indi Mosula edilən hücumun arxasında məkrli siyasət görünür. Düzdür, deyirlər ki, məqsəd Mosulu İŞİD-in əlindən almaqdır. Amma aydındır ki, atılan güllələrin fonunda siyasi oyunlara var. Məqsəd odur ki, bu əraziləri kürdlərə təhvil versinlər. Məsələ bu qədər bəsitdir. Bunun qarşısını ala biləcək yeganə hal Türkiyə ordusudur. Çünki bölgədə türk ordusu da mövcuddur. Ən azından biz və digər türk respublikaları belə hallarda türkmənlərə mənəvi dəstək olmalıyıq. Çünki onlar bizim soydaşlarımızdır. Çalışmaq lazımdır ki, Qarabağdan qovulan kimi Mosuldan və Ərbildən türkmənlər qovulmasın. Kərkükün özündə durum yaxşı deyil, buranı ayrı millətlərlə doldurublar. Bu saat orada siyasi oyunlar gedir, məkrli oyunlarda gözləniləndir.

Nemət Orucov