Toğrul İsmayıl: “PKK-nı kökündən həll etmək mümkün olmasa Türkiyənin ərazi bütövlüyü təhdid altında olacaq”

Türkiyədə yaşayan siyasi təhlilçi, Türkiyə-Rusiya və Yaxın Şərq üzrə mütəxəssis Toğrul İsmayılın müsahibəsini təqdim edirik.

- Türkiyədə Xalqların Demokratik Partiyasından (HDP) olan 12 millət vəkilinin həbsini, Türkiyədə baş verən bu hadisələri necə qiymətləndirirsiniz?

- Dünən axşamdan HDP-nin 11 millət vəkili saxlanılıb. Xüsusilə, HDP həmsədri Dəmirtaşın həbs edilməsi üçün prokuror qərar çıxarıb, iş məhkəməyə göndərilib. Son qərarı məhkəmə verəcək. Əsas məsələ budur. Əslində bu hadisə təzə olduğu üçün tam qiymətləndirmək hələlik çətindir. Qısaca onu deyə bilərəm ki, hökumət və HDP arasında son illər barış yolu ilə terror probleminin həllinə dair addımlar atıldı, fəqət son seçkilərdə insanlar HDP-yə inandı, düşündü ki, bu partiya PKK ilə bağlantısını kəsəcək və demokratik yolla öz haqlarını tələb etmək xəttini seçəcək, parlamentdə siyasi fəaliyyətini aparacaq və xüsusilə ölkədə terrorun, silahlı qarşıdurmanın qarşısını almaq üçün əlindən gələni edəcək. Belə ümid var idi və HDP seçkilərdə 134,5 % səs almışdı. Lakin HDP bu səsi dəyərləndirmədi. Bunu da açıq demək lazımdır. Əlbəttə, hər iki tərəfdə qüsur axtaranlar var. Məsələn, bu fəaliyyətdə hökuməti tənqid edənlər deyirdi ki, hakimiyyət terrorçularla iş birliyinə gedir və bu terrorçuların əl-qolunu açır. Çözüm sürəci deyilən müddətdə PKK özünə gəldi, yenidən güclənməyə, silahı yerə qoymaq əvəzinə regionlarda mərkəzlər qurmağa başladı. Və ilk fürsət düşən kimi də ilk terror hadisəsini törətdilər. Bununla da münasibətlər dayandı. Təklif olunanlardan biri HDP-nin PKK ilə bağlarını qoparması dinc və siyasi vasitələrlə fəaliyyətə başlaması idi. Bu şans var idi, amma baş tutmadı. Hazırda qarşıdurma kəskinləşir, ölkədə terror hadisələri törədilir. Bunun PKK tərəfindən və ya ona bağlı qrupların əli ilə edildiyi də bilinən məsələdir. Beləcə bölgədə gərginliyin artır və Türkiyə ətrafında süni olaraq dövlət qurmağa çalışan böyük qüvvələr var. Bu sahədə qarşıdurmanı son nöqtəyə çatdırır. Türkiyə hökuməti də belə bir addım atıb. Atılan addımın nə qədər doğru və səhv olduğunu zaman göstərəcək. Mənə görə, bu addımlar bir qədər gecikib.

- Niyə hesab edirsiniz ki? gecikib?

- İnsanların bölücülüyü, terroru dəstəkləyən insanların parlamentə buraxılması doğru deyil. Dünyanın heç bir ölkəsində rəsmən bölücülüklə məşğul olan birilərinin parlamentə daxil olmasına imkan verməz. Almaniya, Amerika və ya Fransa heç zaman buna getməzdi.

- HDP ilə PKK-nın əlaqəsi, sinxron fəaliyyəti varmı?

- Təbii ki, var. Birbaşa bağlantı var. Konkret olaraq HDP heç bir yerdə, rəsmən PKK-nı terror təşkilatı kimi tanımır, Abdulla Öcəlanı öz liderləri hesab edir. Bu da, bu iki qurumun bağlarının olduğunu ortaya qoyur. Bunu ancaq deyilənlər, fotolar, mövqelər deyil, həm də hərəkətlər göstərir. Məsələn, HDP seçkilərdə udduğu bələdiyyə orqanlarında dövlətin malı ilə dövlətə qarşı səngərlərin qazılması, barrikadaların qurulması, terroristlərin cənazələrinin daşınmasını kimi işlər həyata keçirir. Bu bir sübutdur. Bunu dünyanın heç bir ölkəsi əsla qəbul etməz. Türkiyənin bu qədər səbirli olmasını anlamaq mənə görə çox çətindir.

- HDP-nin 12 deputatının həbsi cəmiyyətdə türk-kür qarşıdurmasını kəskinləşdirə, daha pis ssenarilərin işə düşməsinə şərait yarada bilərmi?

- Türkiyədə ki, hadisələr Azərbaycanda bir qədər fərqli anlaşılır. Türkiyədə kürd-türk qarşıdurması yoxdur. PKK sol təmayüllü terror qrupudur. Bu şəbəkəni son zamanlar kürd xalqını təmsil edən qurum kimi təqdim etməyə çalışırlar. PKK-nın törətdiyi terror hadisələri harada daha çox baş verir? Təbii ki, Diyarbəkir də. Başqa sözlə, PKK-nın uzun illər törətdiyi terrorların böyük hissəsi kürd xalqının kompakt və sıx yaşadığı bölgələrdə baş verir və bu zaman əsas zərər görən də kürdlər olur. Türk toplumunda kürdlərə qarşı təhdid, tənqid yoxdur. Bəli, zamanında kürd xalqının haqları ilə bağlı bəzi problemlər olub. Ancaq hazırda Türkiyədə kürdlərin belə bir problemi yoxdur. Məsələn, kürd dilində təhsil sərbəstdir. Kürd dilində televiziya və qəzet yayımı sərbəstdir. Qanunla çox şeylər əvvəlki dövrlərdə olduğu kimi deyil. Bütün bunlara baxmayaraq indi biz terrorun zəifləməsi yerinə daha da kəskinləşdiyini görürük. Mənim gördüyüm budur ki, PKK bir imperialist siyasi gücün əlindən digər siyasi gücün əlinə keçib və onun aləti olaraq bölgədə onun apardığı oyunun maşası qismində çıxış edir. Mənim düşüncəm budur. Əgər PKK-nı kökündən həll etmək mümkün olmasa Türkiyənin ərazi bütövlüyü hər zaman təhdid altında olacaq.

- Hazırda Suriya və İraqda da mürəkkəb kəskin vəziyyət var. Türkiyədə 11 kürd deputatın həbs edilməsinin Şimali İraq, Mosul və Suriyada gedən proseslərlə əlaqəsi varmı?

- Bunlar şübhəsiz ki, bir-birilə bağlı məsələdir. Türkiyə daxilində baş verən hadisələri bölgədə baş verənlərin kənarında görmək imkansızdır. Ancaq iş bundadır ki, belə böyük əməliyyatlar aparıldığı zaman arxa cəbhədə zəiflik təhdidi və təhlükə deməkdir. Ola bilsin ki, deputatların həbsi tədbir kimi bir qədər sərtdir. Amma Türkiyə parlamenti deputat toxunulmazlığını aradan qaldırıb və indi deputatların həbsi, məhkəməyə çıxarılması qeyri qanuni deyil.

- Türkiyənin Mosul siyasəti nədən ibarətdir. Nədən Türkiyə türkmənləri sanki köməksiz buraxıb?

- Mosul keçən əsrin əvvəllərin böyük siyasi oyunlar nəticəsində, ingilis “diplomatiyasının” səyləri hesabına Türkiyənin əlindən alınıb. İndiki vəziyyətdə Mosul İraqın tərkib hissəsidir. Lakin rəsmi Bağdad uzun müddətdir ki, Mosul və

Kərkükə nəzarət etmir. Türkiyə qonşu İraqın ərazi bütövlüyünə hörmətlə yanaşdığı üçün İraq və ya koalisiya güclərinin istəyi kənarında əməliyyat keçirməyəcək. Hazırda İraq ordusu Mosulun mərkəzinə daxil olması haqda informasiya yayıb. Türkiyənin ən böyük narahatçılığı bu bölgədə yaşayan türkmən və sünni nüfuzunun qətliama uğraması ehtimalı ilə bağlıdır. Əgər bu baş verərsə, Türkiyə ciddi olaraq hərəkətə keçə bilər. Amma indiki reallığa görə Türkiyəni regional məsələlərdə iştiraka buraxılmır. Diqqət edin, İraqda keçirilən əməliyyatlarda hər kəs iştirak edir, amma ABŞ başda olmaqla, eləcədə İran və İraq bu prosesdə Türkiyənin iştirak etməsini istəmir. Bunun da səbəbi bəllidir. Türkiyə bölgənin güclü dövlətidir. Qorxurlar ki, Türkiyə bu bölgədə İŞİD-i təmizləsə nüfuzu bir qədər də qalxacaq, hər kəs Türkiyəyə xilaskar kimi baxacaq. ABŞ, Avropa Birliyi də Türkiyəni bölgədəki proseslərdən uzaq tutmağa və öz oyunlarını açıq şəkildə aparmaq istəyir. Hazırda ABŞ və Avropa Birliyi bölgədəki bütün lokal qruplarla iş birliyi edərək öz planlarını həyata keçirməyə çalışırlar. Ancaq bu böyük xətadır. Türkiyə kimi nəhəng dövləti bu proseslərə buraxmayaraq bölgədə yeni sərhədlər çəkməsi problemlərin həll ediləcəyi anlamına gəlmir. Türkiyə üçün qırmızı xətt var. Türkiyə hər zaman istədiyini edə bilən ölkədir. Məsələn, buna misal olaraq Rusiya qırıcısını sərhəddi pozduğu üçün vurduğunu göstərmək olar. Bu günə qədər NATO belə bu cür riskə getməmişdi. Cerabus və digər bölgələrin Firat Qalxan hərbi əməliyyat çərçivəsində İŞİD-dən təmizlənməsi Türkiyə həyata keçirir. Yəni Türkiyənin özünə görə atacağı addımları var.

- Hazırda indiki əməliyyatlardan sonra Mosulun taleyi necə olacaq?

- Burada tərəflər müxtəlifdir. Mosul hazırda bölgədə sünni nüfuzunun kompakt yaşadığı yerdir. İraqın şiə iqtidarı və İran bölgədə ən təhlükəli məsələni ortaya ata bilər. Söhbət məzhəb qarşıdurmasından gedir. Beləcə intiqam ala bilərlər. Bu cür məsələlər, xüsusilə şiə silahlı dəstələri var. Onlar Mosula girmək və intiqam almaq niyyətində olacaqlarsa, bu ciddi təhlükə olacaq. Üstəlik şimaldan kürd peşmərgə qrupları var. Türkiyənin istəyi odur ki, keçmiş Mosul valisi və onun hazırladığı sünni silahlı dəstələri də bu əməliyyata cəlb edilsin. Əgər onlar da bu prosesə cəlb edilərsə, bölgədə ciddi dəyişiklik olmaz. Amma biz görürük ki, İŞİD bura daxil olanda öz etnik təmizliyini apardı. Şiələr də Mosula girdikdə öz etnik və məzhəb təmizliyini həyata keçirməyə çalışa bilərlər. Eləcədə kürdlər. Məsələn, kürdlər ABŞ-ın dəstəyi ilə Suriyanın şimalında aldığı ərazilərdə etnik təmizləmə və insanların köçkün etdiyini gördük. Mosul prosesində də kim güclü olacaqsa bu təmizliyi etməyə çalışacaq və bunu İŞİD-dən intiqam “almaq” adı ilə edəcək. Türkiyəni narahat edən budur.

- Daha vacib məsələ Mosulun, Kərkükün və Təlaferin post İŞİD dövründə İraqın ərazisi olaraq qalacağı və ya Şimali İraq Kürd Muxtariyyətinin nəzarətinə keçəcəyi deyilmi?

- Əlbəttə, bu məsələ həll edilmiş deyil. Məsələn İraq hökumətinin qorxduğu odur ki, Türkiyə bu bölgəyə müdaxilə edərsə, ordu çıxararsa, sonradan Mosula, Kərkükə

sahib çıxar. Şimali İraq Kürd Muxtariyyətinin məsələyə münasibəti ikilidir. Bu muxtariyyətin İraq hökumətinə qarşı durmaq üçün Türkiyənin dəstəyinə ehtiyacı var, eyni zamanda özləri bu ərazilərdə hakim olmaq istəyirlər. Türkiyənin isə tələbi odur ki, Kərkük və Mosula xüsusi muxtariyyət verilməsidir. Təbii ki, bu muxtariyyətin İraq dövlətinin tərkibində verilməsindən bəhs edirəm.

- Demək istəyirsiniz ki, bölgədə indi müşahidə olunan kəskin və mürəkkəb durum hələ hadisələr başlanğıcdır?

- Hələ gördüklərimiz proseslərin başlanğıcıdır. Məsələlər o qədər sadə deyil. Bu bölgə İŞİD terror şəbəkəsindən təmizlənsə belə, görülən budur ki, Tehran, Bağdad və Moskvanın dəstəklədiyi İraq hakimiyyəti bu bölgədə şiə məzhəbinin hakim olmasına çalışacaq. Bölgədə belə dəyişiklik çox saylı ərəb və türkmənlərin sıxışdırılması demək olacaq. Əslində bu ərazilərdə terror qurumlarının yaranmasının, ayaqda durmasına səbəbi də budur. Əgər bölgədə şiə qruplaşması varsa, deməli sünni qruplaşması da olacaq. Vacibi bunların ortaq maraq nöqtəsini tapmaqdır. Əks halda ciddi qarşıdurma və müharibələr davam edəcək. Üstəlik də İŞİD-in kökünü kəsmək imkansız olacaq.

Nemət Orucov