Fərda Əsədov: “Mən nüvə qarşıdurmasını istisna etmək istərdim”

Açıq Cəmiyyət İnstitutu-Yardım Fondunun sabiq direktoru, Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının (AMEA) Şərqşünaslıq İnstitutunun ərəb ölkələri tarixi şöbəsinin müdiri Fərda Əsədovun Yaxın Şərqdə baş verən proseslər, ABŞ-ın yeni Suriya siyasəti və Koreya yarımadasında müşahidə olunan gərginliklə bağlı "Gündəm Xəbər"in çoxsaylı oxucularına müsahibəsini təqdim edirik.

- Fərda müəllim, Suriyada kimyəvi silahdan istifadədən sonra Yaxın Şərqdə baş verən hadisələr dünyanın əsas müzakirə mövzusuna çevrilib. Bir ərəbşünas olaraq bu regionda durumu necə qiymətləndirərsiniz?

- Konkret nəyin baş verdiyi, kimyəvi silahın kim tərəfdən tətbiq etdiyi, kiminsə bu amildən istifadə edərək başqa məsələlərin həlli üçün çalışdığını müəyyən etmək sözsüz ki, xüsusi təhqiqat tələb edir. Yəni təhqiqat aparmadan bu məqamla bağlı ortaya tutarlı arqument qoymaq qeyri mümkündür. Onu qeyd etmək olar ki, şübhəsiz Suriyanın gələcək taleyinin həll edilməsin də əsas oyunçuların imkanları, təsir vasitələrinin paylaşdırılması prosesi gedir. Bununla bağlı oyunçular arasında ya qruplaşma, ya da razılaşma baxımından imkanların axtarışı gedir. Heç şübhəsiz ki, bu axtarışların nəticəsində hansısa qərarların əldə edilməsi üçün qarşılıqlı təsir vasitələri istifadə olunur. Ümumilikdə vəziyyət bundan ibarətdir. Amma əsas məqam Rusiya-Amerika təsirlər bölgüsünün paylaşdırılması məsələsidir.

- Kimyəvi silah tətbiqindən sonra bir daha Amerika və Rusiyanın fərqli mövqelərdə olduğu ortaya çıxdı. Bu ölkələr Yaxın Şərqdə aşıq şəkildə üz-üzə gələ bilərmi?

- Doğrusu, mən belə düşünmürəm. Açıq qarşı-qarşı gəlmək o deməkdir ki, Yaxın Şərqdə olan amerikalı və rus əsgərlər bir-birinə qarşı silah qaldırsın. Mən bunun baş verəcəyini əsla zənn etmirəm. Mümkündür ki, hansısa bir hadisə baş versin. Məsələn, Türkiyə ötən il rus qırıcısını vurub yerə salmışdı. Bax, bu kimi hallar Suriyada baş verə bilər. Amma zənn etmirəm ki, bu kimi hadisələrin davamı olaraq daha geniş masştablı hərbi toqquşmalar baş versin. Lakin indi çoxları hesab edir ki, məhz iki nəhəng dövlətin Yaxın Şərqdə açıq formada üz-üzə gəlmə təhlükəsi var. Niyə bu təhlükə var? İstər-istəməz biz görürük ki, Amerikanın məhdud sayda olsa da Minbic şəhərində hərbi kontingenti yerləşdirib. Bu həm də Suriyada Amerikanın olmasından da xəbər verir. Üstəlik ABŞ-ın Suriya hakimiyyətinə məxsus hava bazasına raketlə zərbələr endirməsi də, bu arqumentləri gücləndirir. Ancaq bildiyiniz kimi Suriyada Rusiyanın da kifayət qədər hərbi mövcudluğu var. Əlbəttə, qarşıdurmanın ola biləcəyi istisna edilmir. Qarşılıqlı təsirlərin davamı olaraq belə hallar ola bilər. Fikrimcə, bu kimi arzuedilməz proseslər yaşandıqda diplomatlar yenidən işə qoşula, bu hadisələrin “texniki səhv” və digər məqamlardan doğduğu ortaya çıxar. Sonda yeni razılaşmalara və ya mövqelərin qarşılıqlı razılaşdırılması prosesi başlansın. Odur ki, mən hesab edirəm ki, qarşıdurma mümkün deyil. Eyni zamanda bir daha vurğulamaq istərdim ki, hazırda Suriyanın taleyinin həlli edilməsində Rusiya və Amerikanın yeni təsir zonaları bölgüsü aparılır.

- Donald Tramp prezident seçildikdə elan etdi ki, Amerikanın heç bir ölkənin daxili işlərinə müdaxilə etməyəcək, hətta bildirdi ki, Suriya problemini suriyalılar həll etməlidir. Amma bir müddət sonra bu vədlərin əksini gördük, Pentaqon Bəşər Əsədin hərbi aviobazalarına zərbələr endirdi. Bu Tramp hökumətinin xarici siyasətində dəyişikliyin simptomlarıdır?

- Əgər xatırlayısınızsa Donald Tramp siyasətə gələndə demişdim ki, əslində Tramp siyasətinin hansı formada və hansı şəkildə aparması üçün bu siyasətin başında duran mütəxəssislər, nüfuzu olan şəxslər və ictimai rəyin təsirlərini nəzərə alaraq aparacağı siyasətinin balansını təmin etməlidir. Başqa sözlə, öz seçki zamanı elan etdiyi proqramla ictimai rəy arasında uyğunluq axtarışı olmalıdır. Fikrimcə, indi bu siyasət baş verməkdədir. Gördünüz ki, prezident Trampın miqrasiya ilə bağlı təşəbbüsləri ictimai rəy, ABŞ siyasətinin icrasında təsirli olan orqanlar arasında qarşıdurmaya səbəb oldu. Beləliklə optimal və praqmatik siyasətin olması üçün qarşılıqlı təsirlər prosesi getdi. Elə onun nəticəsidir ki, xarici siyasətdə ilk olaraq Amerikalı siyasətinin kifayət qədər əsaslı və strategiyaya arxalanmasını görürük. Söhbət konkret plandan deyil, siyasət prinsiplərindən gedir. Bu prinsiplərin qurulmasında biz Amerika siyasətinə təsiri olan mütəxəssislərin rəyinin nəzərə alınmasını müşahidə edirik. İkincisi, Donald Tramp prezident seçildikdən sonra böyük problemlərindən biri də Rusiya ilə bağlı idi. İlk təəssürat belə idi ki, Tramp sanki Rusiyanın arzuladığı bir prezident idi. Şübhəsiz ki, bu məqam Trampa nüfuz gətirən bir proses deyildi. Təbii ki, Tramp özü də bu rəyi qəbul edə bilməzdi. Sonrakı mərhələdə prezident Tramp özünün qəti siyasətini hərtərəfli göstərdi. Beynəlxalq siyasətdə və həssas nöqtələrdə xeyli qətiyyətli addımlar atdı ki, bu həm onun bir tərəfdən müstəqil düşüncəli siyasətçi olmasından, eyni zamanda ABŞ maraqlarını ümdə məqsəd kimi hər sahədə qəbul etdiyindən xəbər versin.

- Çoxları hesab edirdi ki, Trampın prezidentliyi dövründə Vaşinqton-Moskva münasibətləri qaydaya düşəcək və istiləşəcək. Siz demək istəyirsiniz ki, Trampın beynəlxalq siyasətdə və həssas nöqtələrdə atdığı qətiyyətli addımlar Moskva-Vaşinqton münasibətlərinin istiləşməsinin üzərindən xətt çəkdi?

- Bilirsinizmi, məsələyə iki tərəfdən baxmaq lazımdır. Qəti addımların atılması Rusiya rəhbərliyi üçün müəyyən mesajlar deməkdir. O mənadakı indiyə qədər qeyri-müəyyənlik şəraitində icra edilən Amerika siyasətinin indiki daha qətiyyətli olması Moskva siyasətçilərinə təsir göstərsin. Bəlkə də, Amerika-Rusiya danışıqlarının intensivləşdirməsini, ola bilsin ki, mövqelərin yeni gerçəklik şəraitində yaxınlaşmasını da müşahidə edə bilərik. Yəni mənim düşüncəmə görə, indiyə qədər Rusiya siyasətində mövcud olan eyforya başa çatmaq üzrə olmalıdır. Və gerçəklik nəticəsində yeni yaxınlaşmalar və siyasi məsələlərin həlli mümkün olsun.

- Prezident Trampın beynəlxalq siyasətdə həssas yanaşdığı məsələlərdən biri də Şimali Koreya Xal Demokratik Respublikasıdır. Hazırda ABŞ Hərbi Dəniz Donanmasının əsas zərbə qrupu məhz Koreya yarımadasına cəmləşdirilir. Koreya yarımadasında indiki durum hansı nəticələr yarada bilər

- Burada ən çərin sual ondan ibarətdir ki, Şimali Koreya rəhbərliyi öz siyasətini necə quracaq və aparacaq. Doğrusu, bu istiqamətdə mənim təsəvvürlərim çox azdır. Birinci növbədə mən nüvə qarşıdurmasını istisna etmək istərdim. Amma Amerikanın atdığı addımların müəyyən qədər anlaşılması əksər mütəxəssislərə aydındır. Sözsüz ki, Amerika yer kürəsinin bu zonasında aktiv siyasət aparması bir çox problemlərinin həllinə səbəb ola bilər. Eyni zamanda görünən odur ki, Amerika siyasəti bu regionda qətiyyətli addımlarını ortaya qoyur. Bu addımların atılmasında dünyanın ən böyük güclərindən olan Çin dövlətinin daha aktiv olmasını, bu siyasətin bir oyunçu olmasına dəvət edir. Daha konkret desək, bu əslində Çinin Amerika siyasətinin vacib bildiyi məsələlərdə iştirakçılığını artırmaq məqsədi güdür.

- Koreya yarımadasındakı böhran böyük bəlalara səbəb ola, nüvə müharibəsi baş verə bilərmi?

- Mən bu məqamı nəzərə alaraq əvvəlcə dedim ki, indiki mərhələdə çox şey Şimali Koreya rəhbərliyinin nə dərəcədə məsuliyyətli və sayıq olmasından asıldır. Mən doğrusu Koreya yarımadasında vəziyyətin nədən ibarət olmasının incəliklərini bilmirəm. Amma nüvə qarşıdurmasında şübhəsiz ki, Amerikanın böyük üstünlüyü var. Bu üstünlüyü nümayiş etdirmək üçün tədbirlər həyata keçirilir. Qənaətimcə, bütün bunlar Şimali Koreya rəhbərliyi üçün çox aydın mesajlardır.

- Qəribədir ki, dünya Koreya yarımadasında olan vəziyyətdən narahatdır, səbəb odur ki, dünyada nüvə qarşıdurması baş verə bilər. Amma Rusiya özünü bu gərgin durumdan bixəbər kimi aparır. Sizcə, niyə?

- Əslində ruslar Koreya yarımadasındakı durumla bağlı aktiv mövqe tutmasalar da müəyyən narahatçılıqlarını bildiriblər. Üstəlik Koreyanın Rusiyaya daha yaxın olması və digər mənzərələr ondan xəbər verir ki, ruslar üçün daha çox əhəmiyyətli məsələ Yaxın Şərqdə baş verən proseslərdə bir araya gəlməkdir. Ola bilsin ki, bu danışıqlarda Şimali Koreya məsələsi səhnə arxasında Rusiyanın əlində saxlanılan kart olsun. Hələlik bu məsələdə ruslar mövqe tutmamaqla sanki onu ehtiyatda saxlayırlar. Mən düşünmürəm ki, Şimali Koreyanın nüvə potensialına qarşılıq olaraq Rusiya öz nüvə potensialını bu zonaya qoyub hansısa təsir balansını yaratmaq üçün addımlar atacaq. Ancaq bu ehtimal Suriya danışıqlarına əlavə təsir göstərmək üçün amil ola bilər.

HÜSEYN ABBASOĞLU