Bu, əsrin ən soyuq yanvarı idi. İtaliya və Cənubi Avropanın hər yerində insanlar evlərində soyuqdan donurdular. 2009-cu il idi və Rusiya Ukrayna ilə qiymətlərlə bağlı mübahisədən sonra təbii qazın axınını dayandırmışdı. Üç il ərzində ikinci dəfə idi ki, ruslar kranı bağlayırdılar. Avropa Birliyi qərara gəldi ki, öz vətəndaşlarını qorumaq üçün nə isə etməlidir. Avropa təbii qazın üçdə birini Rusiyadan idxal edir və ruslar özlərini etibarsız təchizatçılar kimi göstərdilər.

AB qərara gəldi ki, Rusiya ərazisi və Rusiya infrastrukturundan yan keçməklə Xəzər dənizindən Avropaya təbii qaz çatdıracaq kəməri dəstəkləsin. Bu layihə geniş ictimai əhəmiyyətli layihə kimi qiymətləndirildi və tikinti xərclərinə kömək AB qrantları üçün uyğun hesab edildi. Verdinin operasının şərəfinə Nabukko adlandırılan orijinal kəmər Azərbaycanın Bakı şəhərindən başlayıb Avstriyanın Baumqarten şəhərində bitməli idi. Bunun vasitəsilə ildə 33 milyard kub metr (mkm) keçirmək olardı. Azərbaycan 10 mkm-i öhdəsinə götürdü və AB-nı əlavə mənbələr tapmağa həvəsləndirdi.

Ruslar həyəcan təbili çaldılar: Nabukkonun Avropa qaz tələbatının təxminən 5 faizini təmin edəcəyi təqdirdə Şərqdən qaz çatdırılması sahəsində Qazpromun monopoliyasını qırmış olacaqdı. Bu, Rusiyanı Avropa enerji qayğılarının önündə və mərkəzində saxlamaq əvəzinə əhəmiyyətini tədricən aşağı salacaqdı. Buna cavab olaraq Qazprom öz, rəqib qaz kəməri layihəsini elan etdi: Cənub axını. İllik 63 mkm daşınması nəzərdə tutulan Cənub axını əvvəlcə tranzitlə Ukraynaya çatdırılan qazı Qara dəniz vasitəsilə birbaşa Avropaya göndərəcəkdi. AB buna ictimai layihə statusu ilə qrant verməkdən imtina etdi, çünki o enerji mənbəyini Rusiyadan kənara çıxara bilməmişdi.

AB Nabukkonun işlərini görmək iqtidarında olmayanda Azərbaycan və Türkiyə Trans-Anadolu qaz kəmərini tikmək qərarına gəldilər. 2018-ci ildən sonra bu xətt vasitəsilə illik 16 mkm dünyada ən böyük qaz yataqlarından biri olan Azərbaycanın Şahdəniz qaz yatağından çıxan təbii qazın daşınması nəzərdə tutulub. Altı milyard kub metr Türkiyədə boşaldılacaq, Avropaya isə 10 mkm çatdırılacaq. TANAP Türkiyə sərhədində Trans Adriatik Qaz Boru kəməri ilə birləşəcək və təbii qaz Yunanıstan və İtaliyaya çatdıralacaq. Nəticədə Xəzər dənizində qaz yataqları artdıqca, TANAP imkanlarını ikiqat artıra bilər. Uzun müddətli perspektivdə, TANAP / TAP Avropanın enerji tələbatının 20 faizini təmin edə bilər. British Petroleum-un başçılığı ilə şirkətlər qrupu qaz yataqlarının genişlənməsi və qaz kəmərlərinin inşaatı üçün 45 milyard dollarlıq müqavilə imzalayıblar. Bir sual çıxır meydana: eyni bazarlara xidmət göstərmək üçün nəzərdə tutulan Rusiyanın artıq tikintisinə başladığı böyük qaz kəmər layihəsi Cənub axınından sonra TANAP / TAP tikilə bilərmi?

Dekabrın 4-ü AB-nın icraçı orqanı Avropa Komissiyası bildirdi ki, Cənub axını AB-nın Üçüncü Enerji Paketinə uyğun deyilsə, AB ərazisində fəaliyyət göstərə bilməz. Bu, Avropa enerji sektorunda rəqabəti artırmaq üçün nəzərdə tutulmuş bir sıra qanunlar və qaydalardır. Rusiyaya əsas təsir: paket bildirir ki, enerji təchizatçısı enerji paylayıcı sistemdən özünü kənarlaşdırmalıdır. Başqa sözlə, Qazprom Avropaya təbii qaz satmaq istəyirsə, bu qazı çatdıracaq boru kəmərinə sahib olmamalıdır.

Paket ilk dəfə elan edildiyində Rusiya prezidenti Vladimir Putin özündən çıxdı. O dedi ki, Üçüncü Enerji Paketi oğurluqdur, Avropanın Rusiyanın strateji aktivlərini ələ keçirmək cəhdləridir. Qazprom paketə əhəmiyyət verməmək qərarına gəldi və Avropanın yeddi tranzit ölkəsi (altı AB üzvü və AB-yə iddiaçı Serbiya) ilə ikitərəfli saziş imzaladı.

Avropa Komissiyasının rəsmisi bildirdi ki, danışıqlar dərhal başlasaydı, paketin reallaşdırılması məsələsi ilə bağlı Rusiya ilə razılığa gəlmək ən azı iki il çəkəcəkdi. Bu arada, Rusiyanın razılığa gəldiyi ikitərəfli sazişlərin hamısı AB-nın qanun pozuntusudur. “Biz bu dövlətlərə dedik ki, onlar istər AB müqavilələri, istərsə də Enerji Birliyi müqaviləsindən gələn öhdəliyi daşıyırlar, onlar AB-nın qanunvericiliyi çərçivəsində yenidən razılığa gəlmək üçün Rusiya ilə danışmalıdırlar”, Avropa Komissiyasının enerji bazarları üzrə direktoru Klaus-Diyeter Borşardt belə deyib.

Etiraz təkcə Qazpromun qaz boru kəmərinin mülkiyyət hüquqlarından özünü kənarlaşdırmaması deyil. Bu layihə həm də istənilən boru kəmərinin digər təchizatçıları təmin etmək kimi tələblərə cavab vermir və qazın qiymətinin müəyyənləşdirilməsi ilə bağlı həll edilməmiş məsələlər var.

Rusiyanın baş naziri Dmitri Medvedyev ikitərəfli sazişlərin AB qanunvericiliyini üstələyən beynəlxalq qanunlar tərəfindən müəyyənləşdirildiyi mövqeyini tutdu. AB-nın enerji məsələləri üzrə mətbuat xidmətinin sədri Marlen Holzner dedi ki, Rusiya ilə danışıqlara yenidən baxmayan hər hansı üzv dövlət AB qaydalarını pozduğu üçün cəzalandırılacaq. Boru kəməri inşa edilə bilər, Rusiya onu qaz ilə doldura bilər, lakin heç bir Avropa dövləti onu ala bilməz. Holzner əlavə edib ki, onun fikrincə, heç bir bank hüquqi qeyri-müəyyənlik əsasında layihənin maliyyələşdirilməsində maraqlı olmayacaq.

Bununla bağlı məsələlərin çətinliyini nəzərə alaraq, cənubi Avropanın ümidləri indi birbaşa TANAP/TAP Cənub Enerji Dəhlizi ilə bağlıdır. İngiltərənin xarici işlər naziri Uilyam Haq bildirib ki, “əlavə marşrut və Avropanın qaz təchizatını yeni mənbə ilə təmin etmək bizim enerji təhlükəsizliyimizi artıracaq. Əlavə böyük faydalar gətirə biləcək Yaxın Şərqdəki əsas qaz təchizatçıları ilə əməkdaşlıq üçün cənub dəhlizinin genişləndirilməsinə potensial da var.” BP-nin vitse-prezidenti El Kuk onunla razılaşaraq qeyd edib ki, boru kəmərləri digər təchizatçıların da qaz təmin etmələri üçün inşa edilib.

Belə ki, Avropanın enerji müstəqilliyi Azərbaycanın təbii qazının çatdırılması ilə başlayır.

Ceyms C.Koyl professor, Çepmen Universitetində Qlobal Təhsil fakültəsinin direktoru və Beynəlxalq siyasi məsələri üzrə Sakit Okean Avrasiya komissiyasının üzvüdür.