Qarabağ müharibəsi KTMT və NATO arasında qarşıdurmaya gətirib çıxara bilər

Cənubi Qafqazda gedən proseslər bir sıra dövlətlərin maraq poliqonuna çevrilib. Xarici ekspertlər burada cərəyan edən hadisələrə müxtəlif prizmalardan yanaşırlar. Ukrayna Milli Təhlükəsizlik və Müdafiə Şurası katibinin sabiq köməkçisi, Kiyevdəki Vətəndaş Cəmiyyəti Araşdırmalar Mərkəzinin beynəlxalq təhlükəsizlik üzrə eksperti Yelena Sindeyeva Cənubi Qafqazdakı vəziyyəti təhlil edərək bildirib ki, ziddiyyətli proseslərin cərəyan etdiyi bu regiona «parlaq siyasi region palitrası» adını vermək olar.
Üç Cənubi Qafqaz respublikasının (Azərbaycan, Ermənistan və Gürcüstan) xarici sərhədlərinin 3 000 km. təşkil etdiyini vurğulayan ekspert vurğulayıb ki, burada dostluq məsafəsi cəmi 9 km təşkil edir və bu hissə də Türkiyə ilə Azərbaycanın payına düşür: «Bu zolaqda dostluq münasibətləri yalnız kiçik bir hissə təşkil edir. Bu Türkiyə və Azərbaycan arasında siyasi və iqtisadi sahələrdə əməkdaşlıq, eləcə də hərbi sahədə əməkdaşlığının inkişaf etməsilə bağlıdır. Buna görə də, regionda münasibətlərin müəyyən tendensiyası «ayırıcı dominant»dır. Azərbaycan, Ermənistan və Gürcüstan, eləcə də Türkiyə və İran arasında münasibətlərdə ziddiyyət regional təhlükəsizliyi, stabiliyyi pozan faktorlardır. Gürcüstan ilk baxışda regionda uğurlu ölkə sayıla bilər ki, Türkiyə və Azərbaycanla sıx siyasi və iqtisadi əlaqələri var. Yalnız Gürcüstanın və Ermənistanın İranla neytral münasibətləri mövcuddur. Amma regional münasibətlədə Tiflis üçün əsas problem Gürcüstanın əsas düşməni olan Rusiyadır. Münasibətlərdə mürəkkəblik və iki ölkə rəhbərliyinin kəskin mövqeləri regionda təhlükəsizliyin təhdid edir. Rusiya hələ də bölgədə hadisələrə təsir etməyə çalışır. Kreml manevr, arbitr səlahiyyətləri ilə onlar üzərində nəzarəti ələ almaq niyyətindən əl çəkməyib. Rusiya əvvəlki kimi hərbi təzyiq imkanlarından, «silah» gücündən, xüsusilə də «yumşaq güc»dən istifadə etməyə çalışır. Bu ilin fevralında Rusiya prezidenti Vladimir Putin Xarici Siyasət Konsepsiyasını Təhlükəsizlik Şurasının üzvlərinə təqdim etdi. Konsepsiya müasir formalar və iqtisadi diplomatiya, qlobal informasiya axınlarına və diqqətli inteqrasiya elementlərinin tətbiqinə, o cümlədən xarici siyasət metodlardan istifadəyə yönəlmişdir. Ola bilər ki, bu Cənubi Qafqazda Rusiyanın xarici siyasətində yeni bir mərhələ olacaq».
Yelena Sindeyeva daha sonra Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin həllini münasibət bildirib: «Dağlıq Qarabağ münaqişəsi, son 25 il ərzində bütün Qafqaz üçün bir daşa çevrilib. İndi bu problemin həlli üçün dəqiq resept vermək çətindir. Uzun müddət münaqişə tərəfləri müharibə başlamazdan öncə yan-yana yaşayıb. Müharibəni başlamaq üçün xırda bir təxribat lazımdır, bu zaman nə baş verə bilər? Sual yaranır, hansı ölkələr kimə dəstək olacaq? Üçüncü, dördüncü, beşinci ölkə meydana çıxacaqsa və kim bilir onlar hansı ölkələrə dəstək olacaqlar. Ermənistan və Azərbaycan sıradan dövlətlər deyillər, haradasa dünyanın «neytral» hissəsidirlər, bu bölgə geopolitik oyunçuların marağındadır. Onun neft və qaz ehtiyatları, əsas nəqliyyat dəhlizi olması, Rusiya və İran aralığında yerləşməsi maraqları stimullaşdırır. Hətta üçüncü tərəf sayıla biləcək ölkələr də artıq bu regionda gələcək hadisələrin gedişinə təsir etməkdə maraqlıdırlar. Son aylarda Dağlıq Qarabağ münaqişəsi mövzusu getdikcə daha gündəmə gətirilir. Aydın görünür ki, Qarabağ münaqişəsi tədricən Qafqaz coğrafiyasında daha geniş məkanda maraqları özünə cəlb edir və yeni bir mərhələyə keçir. Həll edilməz ziddiyyətlər fonunda Dağlıq Qarabağ münaqişəsi həm beynəlxalq, həm də qlobal və regional maraqlar dairəsinə daxil olur. KTMT (Ermənistan), GUAM (Azərbaycan), NATO (Türkiyə, ABŞ), İsrail, İran, Rusiya artıq bu münaqişənin əhatə dairəsindədir».
Bəs münaqişənin həllinə hansı formada nail olmaq mümkündür? Danışıqlar nəticə vermədiyi təqdirdə hərbi variantın reallaşması region üçün nə vəd edir. Ekspert bu suallara cavab verərkən, ilk növbədə Azərbaycanın hərbi qüvvəsini artırması və regionda güc balansını dəyişmək niyyətində olmasına diqqət yönəltdi: «2012-ci ildə Azərbaycanın hərbi xərcləri 3,2 milyard dollara çatmışdır. Bakı siyasi və diplomatik sazişlərdən istifadə edir. Türkiyə ilə 16 avqust 2010-cu il tarixdə strateji tərəfdaşlıq və qarşılıqlı yardım haqqında razılaşma imzalanıb. Bu razılaşma ilə Azərbaycan və Türkiyə bütün mümkün vasitələrdən istifadə edərək, bir-birinə qarşı silahlı hücum və ya təcavüz zamanı qarşılıqlı yardımdan yararlana biləcəklər. Əgər İrəvan Azərbaycanın faktiki olaraq beynəlxalq aləmdə tanınmış ərazisinə aid olan Dağlıq Qarabağa birbaşa hərbi yardım etsə, onda Türkiyə Azərbaycanın tərəfində müharibəyə qoşulmaq məcburiyyətində olacaq.
Bu, öz növbəsində, KTMT və NATO arasında qarşıdurmaya gətirib çıxara bilər. Ermənistana gəldikdə isə o, status-kvonun belə mövcudluğunda maraqlıdır. Oyun qaydalarına uyğun olaraq Ermənistan da silahlanma yarışına qatılıb. 2012-ci ildə Ermənistanın hərbi büdcəsi — $ 400 milyon (ÜDM-in təxminən 17%) təşkil edib. Ermənistana dünyada böyük təsir imkanlarına malik diaspora da dəstək verir. Ermənistanın fəal xarici siyasətində diasporanın payı ağırlıq təşkil edir. Hələ 11 sentyabr 2001-ci ilə qədər (düzəliş müvəqqəti ləğv edilib), Azərbaycana yardımı qadağan edən «Azadlığa Dəstək Aktı» 907-ci düzəliş məhz diasporanın sayəsində qüvvəyə minmişdi. Bu gün ABŞ dövlət katibi Con Kerri Konqresdə ermənilərin maraqlarını dəstəkləyən qrupun fəal üzvüdür. O faktiki olaraq lobbinin adamı hesab olunur. Zənnimcə, hələ bir müddət də status-kvo davam edəcək».
KTMT-nin münaqişədə tərəf kimi iştirakının mümkünlüyünə gəlincə, Yelena Sindeyevanın qənaətinə görə, təşkilata üzvlük ona əsas verir ki, Azərbaycan Ermənistana qarşı hərbi vasitəyə əl atarsa, KTMT bu münaqişəyə cəlb olunsun. Amma Dağlıq Qarabağın Ermənistanın yuridiksiyasında olmadığı faktını da unutmaq olmaz. Amma bütün hallarda Qarabağ münaqişəsi beynəlxalq iştirakçıların maraqlarının toqquşduğu poliqondur. Ona görə də bu münaqişə həll olunmamış qalır».
Rusiya-Gürcüstan münasibətlərinin regiondakı münaqişələrə təsirinə gəlincə ekspert ildirib ki, 2013-ci ilin ilk dekadasında Rusiya və Gürcüstan arasında münasibətlərdə əhəmiyyətli dəyişikliklər baş verəcək: «Son üç ay ərzində Gürcüstanın xarici siyasətində Rusiyaya münasibətdə əsaslı dəyişikliklər olub. Tiflis Moskva ilə münasibətləri normallaşdırmağa hazır olduğunu bəyan edib. Belə ki, Gürcüstan hökuməti bildirib ki, «İşğal olunmuş ərazilər haqqında» qanuna dəyişikliklər olacaq. Hansı ki, bu qanun Rusiya-Gürcüstan münasibətlərini hüquqi şəkildə dayandırır. Gürcü hökuməti Cənubi Osetiya və Abxaziya (23 oktyabr 2008-ci il) ilə bağlı qanun pozuntularına görə cəzanın yumşaldılacağını vəd edir. Yeni Gürcüstan hökuməti tərəfindən belə bir addım ona görə atılır ki, Moskvada Tiflisin güzəştə getməyə hazır olduğuna əminlik yaransın. İvanişvili hökuməti hesab edir ki, artıq anti-Rusiya ritorikasından imtina etməyin vaxtıdır. Amma Gürcüstanın NATO-ya yaxınlaşması, Avropa Birliyinin iştirakı ilə Rusiya ilə siyasi dialoqun bərpası, Abxaziya və Cənubi Osetiya ilə iqtisadi əlaqələrin planlaşdırılması, Gürcüstanın Avropaya inteqrasiyası və s. məsələlərlə bağlı dəyişikliklər də baş verməyib. Putin ötən ay Rusiyanın Xarici Siyasət Konsepsiyasını təsdiq edərkən, Gürcüstanila münasibətlərin normallaşdırılmasının lazım olduğunu vurğulayıb. Amma fundamental prinsipləri dəyişməyib».
Sual yaranır ki, bu halda hansı məsələləri danışıqların gündəliyinə salmaq lazımdır? Yelena Sindeyeva hesab edir ki, ikitərəfli münasibətlərin normallaşması çox incə və prinsipial məsələlərin həllindən asılıdır. Bura Abxaziya və Cənubi Osetiyanın statusu, Rusiyanın regionla bağlı gələcək siyasəti, Gürcüstanın NATO-ya daxil olması və s. kimi məsələlər daxildir.

“Siyasət şöbəsi”