Noyabrın 29-da Azərbaycan balansdan imtina etməlidir

Noyabrın 29-da Avropa İttifaqının «Şərq tərəfdaşlığı proqramı» üzrə çox mühim sənədlərin qəbul edilməsi gözlənilir. Ukrayna və Azərbaycan bu sənədləri imzalamalıdır. Rusiya isə bu tədbiri pozxmaq üçün əlində olan bütün diversiya imkanlarından istifadə edir. Məsələ o qədər ciddidir ki, hətta İlham Əliyevin Ukraynaya sonuncu səfərindən dərhal sonra Ukraynada azərbaycanlılara qarşı təzyiqlər artıb. Azərbaycanın bu sammitdə asossiativ, yoxsa ikitərəfli sazişlərə imza atacağı kifayət qədər önəmlidir. Rəsmi Bakı qarşısında qoyulan əsas şərt Avropa ilə viza rejiminin sadələşdirilməsi məsələsdir. Böyük ehtimalla Azərbaycan iqtidarı bu sənədi imzalayacaq. Bu isə Putinin Gömrük İttifaqına qoşulmamaqla bağlı ən mühim siyasi qərar olacaq. Region uğrunda Rusiyanın sərt çabaları bundan sonra yüksələn xətlə davam edəcək. Cənubi Qafqazda Gürcüstandan sonra Azərbaycanın da Avropaya tərəf keçməsi Kreml üçün böyük itkidir. Və nəticə etibarilə də Ukrayna və dünya okeanına çıxış və sair amillər Avropanın əsas hədəfidir. Avropa bu hədəfinə doğru illƏrdir ki, yürüməkdədir. Rusiya isə bir qədər geciksə də, ənənəvi imperiativ addımlarından yararlınmaq istəyir.

Rusiya Azərbaycandan İran sərhədlərini qorumağı öz əsgərlərinə həvalə etməsini istəyir, Bakı isə başını yenidən bəlaya salmaq fikrində deyil. Son dövrlər Rusiya ilə Azərbaycan arasında yeni bir gərginlik yaşanır. Putin hakimiyyəti rəsmi Bakıya qarşı ilk addımlarını sonuncu seçkilər dövründə atdı. Bu «Milyarderlər İttifaqı» idi ki, bunun hələ çox baş ağrıdacağı gözləniləndir.
Amma son günlərin başqa bir məsələsi də diqqəti çəkir. O da Rusiyanın İran əndişəsidir. Və Moskva anlayır ki, Suriyadan sonra vəziyyət dəyişəcək. Üstəlik, proseslər Qərb tərəfindən İrana transfer olunacaq. Bu əsnada Kremlin Bakıya çox köhnə yeni təklifi də gündəmə gəlib. Ona görə də, Rusiya özünün imperiya maraqlarını önə çıxarmağa başlayıb.
Rusiyanın ənənəvi imperiya maraqları var və bunu Kremlin özü də təsdiq edir. Ancaq Rusiyanın imperiya kimi tanınması və göstərilməsini şərtləndirən konkret bölgələr var. Bəziləri elə düşünür ki, Ukrayna, Moldova və Belarus bunun üçün əsas zəmindir. Hətta Cənubi Qafqazı imperiyanın mərkəzi kimi təqdim edənlər də az deyil. Lakin bu zaman diqqətdən yayınan mühüm bir məsələ var və onun üzərində bir qədər düşünmək maraqlı olardı.
İstər tarixi, istər siyasi, istərsə də geosiyasi baxımdan məsələyə yanaşdıqda istiqamətin yanlış seçildiyini açıq şəkildə görmək olar. Bu həqiqətdir ki, Cənubi Qafqaz Rusiya üçün önəmli bir məkandır. Xüsusən də Azərbaycanın əldə saxlanılması mühüm şərtdir. Ancaq Rusiyanı imperiya kimi göstərən başlıca amil Qafqaz deyil. Əksinə, bunun üçün Orta Asiyaya baxmaq daha doğru olardı. Dünyanın aparıcı ekspert və analitikləri birmənalı şəkildə vurğulayırlar ki, Orta Asiya Rusiyanın əlindən çıxarsa, bu artıq böyük biri imperiyanın sıradan çıxması və tarixdən silinməsi deməkdir.
Bu fikrin tərəfdarları əsasən Makkinder nəzəriyyəsinə söykənirlər. Onlar deyirlər ki, Orta Asiya əraziləri steplərdən ibarət olması və iqtisadiyyatın, sənayenin inkişafını şərtləndirən xammalla zənginliyi mühüm amildir. Rusiya kimi bir ölkə üçün belə bir əlverişli ərazinin əldə saxlanılması şübhəsiz vacibdir. Ən əsas cəhətlərdən biri də budur ki, həmin steplərin coğrafi imkanları yükdaşımalarda mühüm rol oynayan dəmiryollarının çəkilməsi üçün maneələr yaratmır. Daha dəqiq ifadə etsək belə anlaşılar ki, releyfin əlverişli olması çəkilən xərclərin miqdarını azaldır. Bir sözlə, bir zamanlar Orta Asiyada monqol atlarını indi «dəmir atlar», yəni qatarlar əvəz etməkdədir.
Orta Asiyanın enerji ehtiyatları da böyük əhəmiyyət daşıyır. Rusiya anlayır ki, bu ərazilərin əldə saxlanılması Çin və digər Asiya ölkələrinə asanlıqla və ucuz qiymətə məhsul göndərməyə imkan verir. Eyni zamanda, Hindistana qədər uzanan bu məkanın nəzarət altında olması böyük bir ticarət yoluna hakim olmaq anlamındadır. Burada Əfqanıstan, Pakistan və İran amillərini də nəzərdən qaçırmaq olmaz.
Birmənalı şəkildə demək olar ki, Cənubi Qafqazın kilid ölkəsi Azərbaycandır. O zaman Orta Asiyanın da belə bir dövləti var. Bunun üçün SSRİ-nin ilk xarici işlər nazirlərindən olan Dzerjinskinin fikirlərinə diqqət yetirmək yerinə düşərdi. «Əgər Rusiya Cənubi Qafqazı əlində saxlamaq istəyirsə, bunun üçün Azərbaycanı əldən verməməlidir. Orta Asiyanı əlində saxlamaq üçün isə Rusiyaya Özbəkistan lazımdır».
Əslində, Rusiyanın nə istədiyi və nə üçün istədiyi çoxdan bəllidir. Sadəcə, Kreml çox vaxt bu məsələni dilinə gətirməki istəmir. Amma dolayı yollarla çatdırır ki, onun bölgədə istədikləri var və Azərbaycan onları həyata keçirərsə, artıq Ermənistan amili qalmayacaq. Həmin istəklər nədən ibarətdir?
Aydın məsələdir ki, Rusiya Qərbin Xəzər hövzəsinə gəlməsini qəti istəmir. Bunun üçün illərdən bəri formalaşdırdığı dənizin hüquqi status problemini də əlində kozır kimi saxlayır. Mümkün qədər prosesi uzadan Kreml İranı da ilk gündən özünə şərik edib ki, barəsində şübhələr bir o qədər yaranmasın. Qərbin Xəzərə gəlişi isə Rusiyanın bir şəkildə Orta Asiyanın müəyyən qisminin əldən çıxması anlamına gələ bilər. Həmçinin buradakı enerji resurslarına nəzarət itirilə bilər ki, Moskva da bunu heç arzulamır. Marşrutlar məsələsini də burada unutmaq olmaz. Ona görə ki, həmin xətlərin nəzarətdə saxlanılması Rusiyanın Qərbin həyata keçirmək istədiyi planları önləmək istəyini həyata keçirməyi asanlaşdıra bilər.
Ancaq bütün bunlar üzdə olmayan bir cəhətin fonunda boş bir şey kimi diqqəti çəkməkdədir. Rusiyanın Azərbaycandan istədiyi əsas şey İran sərhədlərinə nəzarəti əldə etməkdir. Belə ki, Azərbaycanla İran arasındakı 618 km-lik bir sərhəd zolağının Rusiya hərbçiləri tərəfindən qorunması bütün dövrlərdə Bakının qarşısına qoyulmuş təkliflərdən biri olub. Ancaq rəsmi Bakı dəfələrlə bəyan edib ki, Azərbaycan ərazisində heç bir zaman başqa bir dövlətin hərbi bazasının yerləşməsinə razı olmayacaq və imkan verməyəcək. Bu həm də Konstitusiyada da dolayısı ilə təsdiqini tapıb. Belə olan təqdirdə, Kremlin üzərinə düşən əsas vəzifə budur ki, Azərbaycanı bütün imkanlardan istifadə edib razı salmalıdır.
Bəzi ekspertlərin rəyi belədir ki, hal hazırda Qarabağ münaqişəsinin həllinə Rusiyanın yardım etməməsi məhz bununla bağlıdır. Onların rəyinə görə, Moskva «Qarabağ kartı»nıi əlində saxlayaraq, bununla Azərbaycana təsir etməyə çalışır. Həmçinin o fikirdə olanlar da var ki, əgər rəsmi Bakı İran sərhədlərinin qorunmasını rus əsgərlərinə həvalə edərsə, Qarabağ münaqişəsi qısa bir müddət ərzində öz həllini tapacaq. Bunun nə qədər real olduğunu demək mümkün olmasa da, təqribən təxmin etmək olar. Yəni, ehtimal etmək olar ki, ruslar sərhədlər qarşılığında Qarabağı ermənilərin əlindən alıb qaytara bilərlər.
Bəs, İran sərhədləri Rusiya üçün niyə bu qədər önəmlidir? Bu sualın cavabı bir o qədər çətin deyil. Məsələ belədir ki, Qərbin Orta Asiya və Asiyaya uzanması üçün Cənubi Qafqaz həmişə «geosiyasi koridor» rolunu oynayıb. Gürcüstandan başlayan «koridor» Azərbaycandan keçməklə, Orta Asiyaya uzanır. Bu keçidin Rusiyanın SSRİ vaxtı əlində olması Avropanın işini bütünlüklə çətin salmışdı. Elə SSRİ-nin dağılması üçün külli miqdarda pulların xərclənməsi də bu geosiyasi məkanın ələ keçirilməsini ehtiva edirdi.
SSRİ vaxtı İran sərhədlərinə nəzarət rusların əlində olduğundan məkan tamamilə bütünləşmişdi. Yəni, «koridor» bağlanmışdı. Belə olan təqdirdə, Rusiyanın imperiya olmasını şərtləndirən Orta Asiyaya giriş imkanları tamamilə sıradan çıxmışdı. Həmin geosiyasi məkanı yenidən ələ keçirən Qərb 1992-ci ildə rus ordusunun Azərbaycandan çıxarılmasıyla istəyinə qismən nail olub. Hazırda bu «koridorun» bağlanmaması üçün gərəkən bütün dəstəyi verməyə hazır olduğunu məhdud dairələrdə bəyan etməkdədir.
Rusiya dərindən anlayır ki, əgər yenidən həmin sərhədləri əldə edərsə, bu «koridor»un bağlanması deməkdir. Nəticədə, Moskvanın imperiya olmasını şərtləndirən böyük bir məkan nəzarətindən kənara çıxmayacaq və Avropanın da buralara gəlişi mümkünsüzləşəcək. Elə bu səbəbdən də israrla Azərbaycandan öz ordusunu İran sərhədlərinə gətirməyi istəyir ki, hələ də buna müsbət cavab verilmir.
İndi əsas suallardan biri də budur. Son dövrlər rəsmi Bakının həyata keçirdiyi balanslaşdırılmış siyasət mahiyyət etibarı ilə heç kimi incik salmamağa hesablanıb. Əslində isə bu siyasət boşa çıxıb. Çünki balans siyasəti işə yaramır və bütün tərəflərlə gərginliklər yaşanır.
İran sərhədlərini Rusiya əsgərlərinə həvalə etmək və onların ixtiyarına vermək Qarabağın geri qaytarılmasını şərtləndirə bilər. Amma bunun əvəzində Azərbaycanın daha nələri itirə biləcəyi çox mühümdür. Qarabağ münaqişəsi gec-tez öz həllini tapmalıdır və bunun başqa yolu yoxdur. Hətta istər bu hakimiyyət, istər bundan sonrakı hakimiyyət tərəfindən də müharibə yolu ilə olsa belə itirilmiş torpaqlar geri qaytarılacaq. Ancaq İran sərhədləri Rusiya əsgərlərinə tapşırılarsa, o zaman Azərbaycan növbəti bir təhlükə ilə üz-üzə qalacaq ki, bu da Qərbdir.
Mühüm bir «koridoru» əlində saxlamağa çalışan və bunun üçün bölgəyə külli miqdarda sərmayələr gətirən Qərb bütün proseslərin yekun mərhələsində məkanı itirmək niyyətində deyil. Bunun üçün hər hansı bir zəmin olarsa, şübhəsiz Avropa və ABŞ onun qarşısını almaq üçün addımlar atmağa başlayacaqlar. Həmin addımların nələrdən ibarət olacağı və nələrlə nəticələnəcəyi barədə isə indidən söz demək mümkün deyil. Bu isə indiki məqamda Azərbaycana qəti sərf etmir və ona görə də, Rusiyanın istəyinin reallaşa biləcəyi yaxın gələcək üçün real görünmür.
Bir sözlə, rus ordusu İranla sərhəddə yerləşərsə, Qarabağın geri qaytarılması bir kənara, Azərbaycanın özünün tamamilə işğal altına düşməsi proses reallaşacaq.

Azər