Beynəlxalq təşkilatın hesabatından: “Azərbaycan qula çevrilmə üzrə yüksək risk nümayiş etdirir”Ölkədə 33 500 adam qul vəziyyətindədir; quldarlığın geniş yayıldığı ölkələrdən biriyik
Zaman-zaman Azərbaycanda feodalizm və ya quldarlıq qaydalarının müşahidə olunduğu barədə fikirlər eşidirik. Xüsusən siyasi və ya sosial narazılar hökumətlə bağlı tənqidi fikirlərində bu ifadələrdən tez-tez yararlanırlar. Adətən, belə fikirləri tənqidçilərin əsəbi yanaşması kimi qəbul edir və 21-ci əsrdə hansısa ölkədə feodalizm və ya quldarlıq qaydalarının axtarılmasına ciddi baxmırıq. Amma sən demə, Azərbaycanda həqiqətən də quldarlıq qaydaları altında yaşayan insanlar varmış. Özü də onların sayı nə az, nə çox, 33 500 nəfərə yaxın imiş. Bəli, ölkəmizdə bu sayda qul var. Bu acı həqiqəti “Walk Free Foundation” adlı beynəlxalq təşkilatın araşdırmaları üzə çıxarıb.
Bu təşkilat nə ilə məşğuldur?

Məlumat üçün deyək ki, təşkilatın missiyası müasir quldarlığa son qoyulmasıdır. “Walk Free Foundation” artıq qlobal hərəkata çevrilib və getdikcə daha çox insan bu kampaniyaya qoşulur. Dünyanın dördüncü ən böyük dəmir filizi təchizatçısı olan “Fortescue Metals Group Limited” şirkətinin prezidenti Endryu Forrest tərəfindən xeyriyyəçilik məqsədilə təsis edilmiş “Walk Free Foundation” təşkilatının baş ofisi Avstraliyanın Pert şəhərində yerləşir. Fondun digər təsisçisi isə Endryu Forrestin xanımı Nikolya Forrestdir. Bundan əvvəl onlar birlikdə Avstraliyanın ən böyük xeyriyyə təşkilatlarından olan “Avstraliya Uşaq Tresti”ni təsis ediblər və sosial vəziyyəti ağır olan uşaqların öz həyatını qurmasına yardımçı olublar.
Bu ildən başlayaraq “Walk Free Foundation” təşkilatı “Qlobal Quldarlıq İndeksi” adlanan hesabatın nəşrinə başlayıb və elə ilk hesabatda da Azərbaycan qulların nisbətinə görə dünyada 51-ci yerə çıxıb. Hesabata əsasən, Azərbaycan bu sahədə vəziyyətin pis olduğu ölkələrdən biridir.
Quldarlıq 19-cu əsrdə ləğv edilməyibmiş...

Vəziyyəti düzgün başa düşmək üçün “müasir quldarlıq” anlayışının mahiyyətini anlamaq lazımdır. Çoxları elə bilir ki, quldarlıq abolisionizm hərəkatının nəticəsi olaraq 19-cu əsrdə ləğv edilib. Həqiqətən də son olaraq 1865-ci ildə ABŞ Afrikadan qulların gətirilməsi və alqı-satqısına qanunvericilik qaydasında son qoyub. Avropa ölkələri daha əvvəl müvfiq qanunlar qəbul etmişdilər. Amma araşdırmalar göstərir ki, quldarlıq qaydaları hələ də bir çox ölkələrdə qüvvədədir.
Müasir quldarlıq yoxsulluqdan qat-qat ağır durumdur - müasir qulları yoxsullarla eyniləşdirmək olmaz, çünki müasir quldarlıq əslində yoxsulluğun istismar olunmasıdır. Yəni müasir quldarlar adətən, insanların yoxsul durumundan istifadə edərək onları quldarlıq tələsinə sala bilirlər.
Müasir qul necə olur?

İnsanları qula çevirməyin bir çox üsulları mövcuddur:
- Qadınları mövcud olmayan iş yerləri ilə aldadıb xaricə aparırlar, orada ya fahişəxanada istifadə edirlər və ya məcburən ərə verirlər.
- İnsanları yaxşı ödəniş vədi ilə həyətyanı sahədə və ya tikintidə işləmək adı ilə ələ alırlar, sonra onları hədə-qorxu altında yalnız yemək müqabilində işləməyə məcbur edirlər.
- Bəzi ölkələrdə hətta müasir quldarlar öz qullarını miras olaraq öz uşaqlarına ötürür və belə qulların uşaqları da qul olaraq qalır.
Müasir quldarlığın 4 forması var:
1. Ənənəvi quldarlıq. Dünyanın bir sıra ölkələrində, xüsusən Afrikada hələ də qulların şəxsi əmlak kimi istifadə olunması və alınıb-satılması halları var. Quldarlığın bu forması Azərbaycanda ya mövcud deyil, ya da nəzərə çarpmayacaq dərəcədə azdır.
2. Borc müqabilində əmək. Bu o zaman baş verir ki, bir adam borc müqabilində özünü girov qoyur. Bəzən borc vaxtında qaytarılmayacağı halda girov şəxsin xidmətlərinin növü və müddəti əvvəlcədən müəyyən edilmir ki, bu da sonradan onların hüquqsuz qula çevrilməsinə zəmin yaradır. Bu növ quldarlıq Cənubi Asiyada daha çox yayılıb. Bəzən atasının borcunu ödəmək üçün uşaqlar da qula çevrilirlər. Azərbaycanda bu növ quldarlıq geniş yayılmasa da, belə halların mövcudluğu ehtimal olunur.
3. Məcburi əmək. Əslində quldarlığın bütün mahiyyəti məcburi əməkdən ibarətdir. Amma ayrıca növ olaraq bunun öz spesifikası da var. Bu növ altında insanı öz iradəsinə zidd olaraq işləməyə məcbur etmək nəzərdə tutulur. Azərbaycanın arzuolunmaz qlobal indeksdə önə çıxmasının əsas səbəblərindən biri məhz məcburi əməyin geniş yayılmasıdır. Qadınların və uşaqların xaricə aparılması və orada fahişə kimi istifadəsi bu növə aiddir. Həmçinin əsgərlərin və ya məhbusların da öz iradələrinə qarşı işləməyə məcbur edilməsi onlara qul statusu qazandırır. Azərbaycanda hər iki qrupa aid şəxslərin məcburi əməyə cəlb edilməsi ilə bağlı vaxtaşırı məlumatlara rast gəlirik və bu halların geniş yayıldığını deyə bilərik. Hətta siyasi baxışlarına görə inzibati məsuliyyətə cəlb edilib cəzasını, məsələn, küçə süpürməklə ödəməyə məcbur edilənlər də həmin müddət ərzində qula çevrilmiş sayılırlar.
4. Məcburi nigah. Tərəflərdən hər hansı birinin və ya hər ikisinin iradəsinə zidd olaraq baş tutan nigah quldarlığın formalarından biridir. Qızqaçırma qurbanları və ya valideynlərinin təkidi ilə istəmədiyi adama ərə gedən qızlar da qul sayılır. Bu növün də Azərbaycanda geniş yayıldığını deyə bilərik.
Yenə insan haqları və sabitlik riski...

Beləliklə, yuxarıda sadalanan növlər üzrə 33 mindən artıq Azərbaycan vətəndaşı qul sayılır. Amma “Qlobal Quldarlıq İndeksi” ölkələrin sıralamasını təkcə qulların sayına görə qurmur. Hesabata əsasən, qiymətləndirmə 5 növ risk üzrə aparılıb. Bu risk növləri aşağıdakılardır:
- Quldarlıq siyasəti.
- İnsan haqları.
- İnkişaf haqları.
- Dövlət sabitliyi.
- Diskriminasiya.
Bu risklərin orta göstəricisi nə qədər yüksəkdirsə, həmin ölkənin quldarlıq indeksi də artır, yəni quldarlığın daha çox yayıldığı ölkə sayılır. Qeyd edək ki, Ermənistan bu siyahıda 57-cidir. Yəni düşmən ölkə Azərbaycanı 6 pillə qabaqlayıb və prinsip etibarilə hər iki ölkədə vəziyyət eynidir. Amma bəzi parametrlər üzrə fərqlər aşkar xarakter daşıyır. Məsələn, quldarlıq siyasəti üzrə risk Azərbaycanda 39,89 bal, Ermənistanda 4,54 bal səviyyəsində qiymətləndirilib. Müqayisə üçün deyək ki, bu rəqəm Hollandiyada 1 bal, Botsvanada 89,39 bal təşkil edir.
Azərbaycanda quldarlıq riskinin yüksək olmasında ölkənin insan haqları ilə bağlı mənfi imici əhəmiyyətli rol oynayıb. İnsan haqları riski üzrə Azərbaycanın vəziyyəti 89,03 balla qiymətləndirilib. Bu rəqəm Ermənistanda 77,24 bal, Danimarkada 1,98 baldır. Bu risk növü ona görə önəmlidir ki, insan haqlarının qorunma səviyyəsi aşağı olan ölkələrdə insanların qula çevrilmə riski də yüksək olur.
Amma inkişaf haqları riskində Azərbaycan düşmən ölkəni yaxşı mənada üstələyib. Bu risk Ermənistanda 38,28 bal olduğu halda, Azərbaycanda 36,27 baldır. Lüksemburq 6,12 balla liderdir.
Zaman-zaman ölkədə sabitliklə bağlı təriflər eşitsək də, deyəsən, xaricdən baxanda vəziyyət o qədər də yaxşı görünmür. “Qlobal Quldarlıq İndeksi”ndə Azərbaycanın dövlət sabitliyi riski 60,84 balla qiymətləndirilib. 57,47 balla Ermənistanda da vəziyyət təxminən eynidir. Danimarka 3,75 balla bu riskdən ən yaxşı qorunan dövlətdir. Bu risk növü də əhəmiyyətlidir, çünki məhz sabitlik pozulduğu anlarda qul əməyinin çiçəklənməsi ehtimalı artır.
Nəhayət, diskriminasiya riskinə görə də Azərbaycanda vəziyyət yaxşı deyil: 42,02 bal. Ermənistanda da vəziyyət oxşardır: 39,71. Qeyd edək ki, diskriminasiya dedikdə insanlara qarşı ayrı-seçkilik nəzərdə tutulur. Bu kateqoriya insan haqlarına yaxın sahədir. Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, siyasi baxışlarına inzibati cəza növü olaraq icbari əməyə cəlb etmə insanı qula çevirmək anlamına gəlir. Bu həm də siyasi baxışlarına görə ayrı-seçkilik, yəni diskriminasiya deməkdir. Diskriminasiyanın başqa formaları da Azərbaycanda geniş yayılıb və bu da öz əksini “Qlobal Quldarlıq İndeksi”ndə tapıb. Müqayisə üçün qeyd edək ki, Danimarka üçün bu risk cəmi 1 balla qiymətləndirilib.
Yuxarıda sadalanan 5 risk növü üzrə orta statistika isə Azərbaycan üçün 53,61 bal təşkil edib. Ermənistan üçün bu rəqəm 43,45 bal olub. İnkişaf etmiş Avropa ölkələri üçün bu rəqəm 5-15 bal aralığında dəyişir.
Azərbaycan 3 ən riskli ölkədən biridir

Həmçinin Azərbaycan hesabatın “Rusiya və Avrasiya” (əslində 12 MDB ölkəsi nəzərdə tutulur) bölməsində xüsusi olaraq vurğulanmış 3 ölkədən biridir. Hesabatda deyilir: “Keçmiş Sovet İttifaqının 3 narahat ölkəsi - Türkmənistan, Özbəkistan və Azərbaycan qula çevrilmə üzrə yüksək risk və fundamental insan haqlarına qarşı əhəmiyyətli təhlükələr nümayiş etdirirlər”.
Azərbaycan MDB məkanında quldarlığın yayıması səviyyəsinə görə 5-ci yerdə dayansa da, risklərin səviyyəsinə görə vəziyyətin ən pis olduğu 3 ölkədən biridir. Ölkədə “Spartak üsyanı” gözlənilməsə də, hər halda, quldarlıq qaydalarının möhkəmləndiyini deyə bilərik.