Zirə Herpetoloji Kombinat qapadılanda orada 20 kiloqramdan artıq ilan zəhəri vardı; taleyi indi də bəlli deyil

Atalarımızın gözəl bir məsəli var: “İlanın ağına da lənət, qarasına da”. Çünki, bu ilan ki, var, öz balasını belə çalır. Yəqin ki, anladınız, söhbətimiz ilanlar haqqında olacaq. Amma mən ilanların bir gündə neçə insanı sancması haqqında deyil, ilan zəhəri barədə danışacam. O zəhər haqqında ki, bir tərəfdən insan ölümünə səbəb olur, digər tərəfdən isə kimlərinsə cibini doldurur.
Məlumat üçün bildirək ki, dünyada 400-dən çox zəhərli ilan növləri məlumdur. Onlardan dördü Azərbaycandadır. Bəzi ilan növlərinin təbii ehtiyatları onları kütləvi ovlamağa və kütləvi dərman istehsalı üçün zəhərlərini çoxlu miqdarda istehsal etməyə imkan verdiyi halda, digər qism ilanlar az sayda tapılır, onların zəhərini yalnız elmi tədqiqat işlərində istifadə etmək üçün nümunə olaraq əldə etmək olar.
Bildiyimiz kimi vaxtilə Zirə kəndində xüsusi ilan zəhəri istehsal etmək üçün Herpetoloji Kombinat fəaliyyət göstərirdi. Burada ən qiymətli zəhərli ilan Qafqaz gürzəsi idi. Adı çəkilən kombinatda 3 mindən çox ilan saxlanılırdı. Bu zəhərlər SSRİ-nin müxtəlif formokoloji kombinatlarına göndərilirdi. Bu ilan zəhərindən “Viprosal” mazı hazırlanırdı.
70-ci illərdə bu laboratoriya hər qramının qiyməti 160 sovet rublu, 1987-ci ildən 210 rubl olmaqla SSRİ-nin müxtəlif əczaçılıq zavodlarına, əsasən Tallinin müvafiq zavoduna hər il 2,5-3 kq. quru gürzə zəhəri göndərilirdi. Bir vaxtlar Azərbaycan ilan zəhərinin istehsalı sahəsində keçmiş SSRİ məkanında lider ölkə idi.
İlan zəhərləri zəhərlilik dərəcəsinə görə də fərqlidirlər. Dünyanın ən zəhərli ilanı Mərkəzi Avstraliyada yaşayan Taypan və ya Qəddar ilan adlanan ilandır. Onun bir sancması zamanı yetirdiyi zəhər 100 milliqramdır ki, bununla 100 insanı və 250 min siçanı öldürmək olar. Gürzə ilanının bir sancması zamanı 60 milliqram zəhər çıxır ki, bu zəhər də 5-10 insanı və 30 min siçanı öldürə bilər.
Qeyd edək ki, SSRİ-nin bütün formokoloji labaratoriyalarını ilan zəhəri ilə təmin edən Zirədəki kombinat hər il Azərbaycana milyonlar qazandırırdı. 1989-cu ildən isə əfsuslar olsun ki, Estoniyaya gürzə zəhərinin göndərilməsi dayandırıldı. Beləcə, Azərbaycanda ilan biznesi ilə məşğul olan insanlar peyda oldu. Dövlətin əldə edə biləcəyi gəliri indi brakonyerlər mənimsəyirlər.
Qeyd edək ki, adı çəkilən müəssisə bağlanan vaxt orada 20 kiloqramdan çox ilan zəhəri vardı. Həmin dövrdə ilan zəhərinin bir qramı 120 dollar idi. Bunun ümumi məbləği isə 2,4 milyon edirdi. O zamanlar dünya bazarında ilan zəhərinin bir qramı 380 dollara çatırdı. Qeyd edək ki, kombinat bağlanan zaman oradakı ilan zəhərinin hara qeyb olması məlum olmadı. Deyilənə görə ilan zəhərinin 14 kiloqramı Səhiyyə Nazirliyinə, 6 kiloqramı isə kombinatın direktoruna qismət olub.
Bu gün Azərbaycanda gürzə ilanlarının zəhəri xüsusi brokanerlər tərəfindən xarici ölkələrə satılır. Onlar ölkədə az qala son gürzə qalanadək ovlarını davam etdirirlər. Aldığımız məlumata görə Rusiyada onlarla ciddi şirkət var ki, Zirədəki kombinata investisiya yatırmağa hazırdır. İlkin hesablamalara görə, kombinatı dünya səviyyəli bəsləmə və istehsalat mərkəzinə döndərmək üçün 15-20 milyon vəsait lazımdır. Çexiya və Polşanın farmokoloji kombinatları da Zirədəki Herpetoloji Kombinatına invenstisiya qoymaqda maraqlıdırlar.
Əfsuslar olsun ki, dünyada Azərbaycanın ilan zəhərinin inkişafı və istehsalı üçün invenstisiya qoyulsa da, məmləkətimizdə bu sahəyə görə barmaq tərpədən belə yoxdur. Bu gəlirli sahəni sanki kimlərsə görməzdən gəlirlər. Lakin ilanlar ovlanır, zəhəri isə xarici ölkələrdə xüsusi insanlar tərəfindən satılır. Onlara isə “dur” – deyən yoxdur. Fikirləşirəm ki, bəlkə elə brokonyerlərə yuxarılardan kimsə krişalıq edir?

Çinarə Vüqar