Sülhəddin Əkbər: “Hakimiyyət daxilində sistem böhranı yaşanır”

-Yanvardan fəaliyyətə başlayacaq yeni ABŞ prezidenti Donald Trampın komandası artıq müəyyən olunur. İlkin təəssüratınız necədir?

- Son zamanlar Ağ-Ev və Konqresdən gələn açıqlamalar bizim Tramp məsələsinə daha ehtiyatla yanaşmağımızı tələb edir. Bildiyiniz kimi ABŞ prezident Obama Rusiya xüsusi xidməti və ona bağlı xakerlərin ABŞ-da keçirilən seçkiyə müdaxiləsini araşdırmaq üçün göstəriş verib. Eyni zamanda Con Makkeyn başda olmaqla bir sıra konqresmenlərin Konqresdə bu araşdırmanı aparmaq üçün müstəqil təkliflərlə çıxış edib. ABŞ-da irəlidə nələrin olacağını daha konkret söyləmək üçün bir qədər gözləməyə ehtiyac var.
Trampın formalaşdırdığı komandaya gəldikdə isə burada həm Rusiyaya qarşı, həm də yaxın kadrlar var. Məsələn, general Metts Pentaqonun gələcək rəhbəri ola bilər. Bu şəxs Rusiyaya qarşı sərt mövqe tutur. Eyni zamanda dövlət katibi postuna “Ekson Mobil” neft şirkətinin rəhbəri Reks Tillersonun adı çəkilir. Bu şəxs dövlət katibi postuna əsas namizəddir və onun prezident Putinlə yaxın olması heç kim üçün sirr deyil. Həmçinin Rusiyaya yaxınlığı ilə seçilən Trampın müşavirləri var. Trampın İranla nüvə sazişinə, Transatlantik və Transbastik ticarət və investisiya tərəfdaşlığı sazişlərinə yenidən baxmaq fikirləri var. Bu seçkiqabağı vəd olaraq qalacaq, yoxsa gerçək siyasətəmi çevriləcək? Bunu bir qədər gözləmək lazımdır. Nəzərə alın ki, bu məsələlər həm də qlobal və regional təsirlərə malikdir. Bu məsələlər aydınlaşmayana qədər konkret məsələlər haqda danışmaq çətindir.

- Azərbaycan-Amerika münasibətlərindən gözləntiləriniz nədir?

- Məncə, burada iki məqamı nəzərə almaq lazımdır. Əvvəla, ABŞ böyük, təcrübəsi olan, institutlaşmış bir demokratiyadır. Burada siyasət bir adamın rəyi ilə formalaşmır. Əksinə, siyasətin formalaşmasında Senat, Nümayəndələr Palatası, Dövlət Departamenti, Pentaqon, enerji lobbiləri, kəşfiyyat xidmətləri ciddi rol oynayır. Təbii ki, burada şəxsiyyətin rolu var, amma Trampın şəxsiyyətinə baxdıqda məndə qeyri ciddi təəssürat yaranır. Məncə, yeni ABŞ prezidentinin özündən daha çox komandasına fikir vermək lazımdır. Mənə elə gəlir ki, sonda Tramp daha çox ABŞ daxili problemlərlə, iqtisadi məsələlərlə məşğul olacaq. Xarici, təhlükəsizlik, hərbi siyasətlə bağlı məsələlərdə Trampın komandasının daha çox rol oynayacağı, burada Konqresin, Pentaqonun, Dövlət Departamentinin, kəşfiyyat və təhlükəsizlik xidmətlərinin daha təsiri olacağını düşünürəm. Ümumiyyətlə Trampın açıqlamalarına ciddi əhəmiyyət verməyin tərəfdarı deyiləm, daha çox onun görəcəyi işlərə baxmaq lazımdır. Başqa sözlə, sehrli siyasətə diqqət etmək vacibdir. Biz təhlilləri Donald Trampın açıqlamaları üzərində deyil, onun həyata keçirəcəyi real siyasət üzərində aparsaq dəqiq nəticələrə gələ bilərik. Bu Azərbaycana olan münasibətə də aiddir.

- Hazırda bölgədə sanki qazan qaynayır. Məsələn, Türkiyədə terrorun ard-arası kəsilmir. Sizcə, bu prosesin görünməyən tərəfləri nədən ibarətdir və əsas oyunçular kimlərdir?

- Dünya getdikcə qloballaşır, qloballaşdıqca kiçilir, kiçildikcə də dövlətlər və millətlər arası əlaqələr daha həssas olur. Dünya qloballaşdıqca inteqrasiya səviyyəsi artır. Ona görə də, uzaq bir ölkədə baş verən hadisə belə Azərbaycana hansısa formada təsir edir.
İş ondadır ki, dünyada yeni düzən qurulur, geosiyasi və geostrateji qarşıdurma həlledici mərhələyə daxil olub. O cümlədən bizə qonşu olan Orta Şərqdə və yerləşdiyimiz postsovet məkanında. Bu mənada baş verənlər Azərbaycana təsirsiz ötüşmür. Bunun üzərinə ABŞ-Rusiya qarşıdurmasını, dünya bazarında neftin qiymətinin endirilməsi, Rusiyaya tətbiq edilən sanksiyaları nəzərə alsaq, bunun dolayısı yolla Azərbaycana təsirləri mövcuddur. Bunun da nəticəsində iqtisadi gərginliklər ortaya çıxır, maliyyə-iqtisadi böhran müşahidə edilir, idarəçilikdə problemlər görünür. İdarəçilik problemi MTN-də, Beynəlxalq Bankda, Rabitə və İnformasiya Texnologiyaları Nazirliyində, habelə bir müddət əvvəl Nəqliyyat Nazirliyində baş verən hadisələrdə özünü göstərdi. Biz artıq qeyri-müəyyənlik dövrünə daxil olmuşuq. Üstəlik nəzərə almaq lazımdır ki, dünyada o cümlədən bizim ətrafımızda və postsovet məkanında geosiyasi qarşıdurma həlledici mərhələyə daxil olub. Bu hərbi-siyasi qarşıdurmanın da kəskinləşməsi ilə müşahidə ediləcək. Buna paralel olaraq hakimiyyət daxilində sistem böhranı yaşanır, hakimiyyət dünyada və daxildə baş verən proseslərə adekvat cavab verə bilmir. Buna görə də, vəziyyət ağırlaşır. Odur ki, yaxın 1-3 il ərazində dünyada, regionda gərginliyin artmasının şahidi olacağıq. Buna cəmiyyətimiz və dövlətimiz hazır olmalıdır.

Türkiyədə müşahidə olunan terror hadisələri haqda nə deyə bilərsiniz?

- Yeni dünya düzənini quranlar və buna qarşı çıxanlar məsələsi diqqətə alınmalıdır. Yeni dünya düzəni Amerikanın liderliyi ilə qurulur. Bu koalisiya daxilində ciddi fikir ayrılıqları var. Eyni zamanda yeni dünya düzəninə qarşı çıxanlar, buna müqavimət göstərənlər Rusiya ətrafında bloklaşır. Bu blok daxilində də ciddi fikir ayrılıqları və ziddiyyətlər var. Məsələn, Donald Tramp prezident seçildikdən sonra bu ziddiyyətlər bir qədər də açıq formada müşahidə olunmağa başlayır. Həm ABŞ-Avropa birliyi arasında, həm NATO daxilində, həm Avropa Birliyi daxilində, həm də Şanxay Əməkdaşlıq Təşkilatında. Bura Avrasiya İqtisadi İttifaqı çərçivəsində Belarus-Rusiya münasibətləri, Qazaxıstan-Rusiya münasibətlərini əlavə etmək olar. Dərindən baxdıqda dünyada yeni düzən, dövlətlərin öz maraqlarını yeni düzəndə inkişaf etdirilməsilə bağlı toqquşmalar baş verir.

- Bunun Türkiyəyə hansı aidiyyəti var?

- Əslində Türkiyə ətrafında və daxilində baş verən hadisələr bununla əlaqədardır. İstər yeni dünya düzəni qurmaq istəyənlər, istərsə də buna müqavimət göstərmək istəyənlər Türkiyənin müstəqil siyasət aparması ilə razılaşmırlar. Çünki Türkiyənin hər iki tərəflə maraqları toqquşur. Həm Rusiya və onun yaratdığı Orta Şərq Koalisiyası ilə, həm də ABŞ və onun yaratdığı Qərb Koalisiyası ilə. Bu baxımdan Türkiyə hər iki tərəfdən zərbə alır. Ona görə də, Türkiyənin böyüməsində, güclənməsində, ətrafında baş verən hadisələrə müdaxiləsində maraqlı olmayan hər iki tərəf Türkiyəyə gizli savaş açıblar.

- Konkret nəyi nəzərdə tutursunuz?

- Türkiyə vəkalət müharibəsinə cəlb edilib. Mən konkret olaraq Türkiyənin Suriya və İraqdakı hərbi fəaliyyətini nəzərdə tuturam. Həmçinin Türkiyə simmetrik savaşa cəlb edilib. Simmetrik savaş deyəndə mən Türkiyəyə qarşı aparılan terror savaşını nəzərdə tuturam.

Əslində gördülər ki, Türkiyənin iradəsini sındıra bilmirlər, onun siyasi rəhbərliyinin fikrindən döndərmək mümkün olmur. Məhz bu səbəbdən də 15 iyunda çevriliş cəhdinə gedildi. Terror savaşı nə zaman başladı? 2015-ci ilin iyulunda. Gördülər ki, bu nəticə vermədi, xəndək savaşını Türkiyə qazandı. Bundan bir il sonra, 2016-cı ilin iyulunda hakimiyyəti dəyişmək cəhdi oldu. Bu proses uğursuzluqla nəticələndi. Bundan sonrakı etapda isə iqtisadi savaş başladı və terror bir qədər də intensivləşdi. Biz bu gün artıq bütün bunların şahidi oluruq. Yəni Türkiyəyə qarşı açılan iqtisadi savaşın nəticələrin türk lirəsinin günbəgün dəyər itirməsi ilə görürük. Türkiyəyə qoyulan investisiyaların azalması, Türkiyədən kapital axını və Türkiyənin iqtisadi göstəricilərinin aşağı düşməsinin şahidi olmaqla paralel terrorun intensivləşməsi prosesi gedir.

- Türkiyədə 10 dekabrda baş verən dəhşətli terror hadisəsini PKK-ya yaxın Kürdüstan Azadlıq Şahinləri adlı qrup öz üzərinə götürüb. Hazırda PKK və ona yaxın qrupların üzərində daha çox hansı dövlətin təsiri güclüdür?

- Terror təşkilatları hətta müstəqil yaransa belə sonradan onların yaşaması və ayaqda durması üçün mütləq digər ölkələrə ehtiyacı olur, müxtəlif dövlətlərin xüsusi xidmət orqanları ilə əlaqəyə girirlər və tədricən həmin xüsusi xidmət orqanları belə terror təşkilatını özünün maraqları istiqamətində istifadə etməyə başlayır. Nəzərə alsaq ki, PKK artıq kifayət qədər tarixi olan təşkilatdır və uzun illərdir ki, xarici dövlətlərin xüsusi xidmət orqanları ilə sıx əməkdaşlıq içərisindədir. Artıq PKK-ya xarici ölkələrin xüsusi xidmət orqanlarının təsiri çox güclüdür. Xüsusən, son dövrlər bu təsirin artması özünü açıq göstərir. İraq savaşından və Suriya müharibəsindən sonra bu proses açıq şəkildə özünü göstərir. Əgər əvvəllər PKK SSRİ-yə və sosialist ölkələrinə yaxın idisə, indi daha çox ABŞ və qərb ölkələrinin xüsusi xidmət orqanlarına daha çox yaxındır. Xüsusən, ABŞ, İsrail və Almaniyadan daha çox yardım alırlar. Və bu zaman istər-istəməz yardım aldıqları ölkələrin xüsusi xidmət orqanlarının sifarişlərini yerinə yetirməli olurlar. Bu gün nəzərə alsaq ki, PKK kürd xalqının gözündə öz dəstəyini itirməyə başlayıb, buna baxmayaraq əvvəlki savaşını sürdürmək məcburiyyətindədir. Bu savaş getdikcə də mürəkkəbləşəcək. Xüsusilə, PKK-nın bir ayağı Türkiyədə, bir ayağı Suriyada, bir ayağı İranda, bir ayağı İraqdadır və ipləri də çoxsaylı xarici əllərdədir. Bu vəziyyətin nə dərəcədə mürəkkəb olduğu aydınlaşar.

- İndiki halda PKK-ya daha çox hansı ölkənin xüsusi xidmət orqanı nəzarət edir?

- İndiki halda PKK daha çox Amerikanın və bu ölkənin xüsusi xidmət orqanlarının, Mərkəzi Kəşfiyyat idarəsinin və hərbi kəşfiyyatın təsiri altındadır olduğunu desək, məncə, yanılmarıq. Nəzərə alsaq ki, Pentaqonun büdcəsindən Suriya müxalifətinə hərbi yardımın davam etdirilməsi nəzərdə tutulur. Burda da, ilk növbədə PKK-nın Suriya qolu olan PYD və onun hərbi qanadı olan YPQ nəzərdə tutulur.

Nemət Orucov

gundemxeber.az