İqtidar kiçik təkanlı, az effektli, eyni zamanda profilaktik tədbir məqsədilə özünün “danışan dil” funksiyaları vasitəsilə cəmiyyətə və beynəlxalq aləmə seçki ilə bağlı yeni mesajlar verməkdədir. Artıq bir neçə aydır ki, Siyavuş Novruzov və Fəzail Ağamalı ranqında verilən mesajlar heç bir halda müzakirə predmeti olmur. Baxmayaraq ki, seçki haqqında qanuna edilən dəyişikliklərə zərurətin olması özlüyündə labüddür. Amma hələ ki, qanunu dəyişdirən tərəf yenidən əvvələ qayıtmaq istəsə də, gözləntiləri nəticə vermir.
Azərbaycanda, ümumiyyətlə dünyada siyəsətçi yetişdirən yeganə institutlar partiyalardır. Qarışıq seçki sistemi isə həm siyasətçinin fərd olaraq, həm də partiyanın institutlaşması üçün təbii inkişafını şərtləndirən amillərdəndir. Bütün avtoritar rejimlərin ən böyük çabaları zaman – zaman bu təsisatların fəaliyyətlərini əngəlləməklə, yeni siyasi məzun dalğasının qarşısını kəsməkdir. Əgər diqqət etsək son on ildə Azərbycanda siyasi camiədə yeni nəfəs demək olar ki, yoxdur. Əksər siyasətçilər ya Milli Azadlıq Hərəktından, ya da Milli Hakimiyyət dönəmindən sonra siyasətə gələnlərdir. Azərbaycan siyasi camiəsi bəzi slavyan ölkələrindəki demoqrafik vəziyyətə bənzəyir. Bu camiədə funksioner yaşı əsasən qırx və ya daha çoxdur. Çünki rejim son ildə siyasi institutların fəaliyyətini zəiflətmək üçün demək olar ki, hər şey etdi. Bu təsisatlara maliyyə problemi yaratdı, nəzarətində olan media qurluşlarını birtərəfli, məqsədli məhkəmə çəkişmələrinə yönləndirdilər. Bütün söylənilənlər isə özünüifadə imkanlarını minimuma endirdiyi üçün siyasi partiyalardakı insan resursu da hiss ediləcək dərəcədə zəiflədi. Lakin zaman dəyişib. Demokratiya ixracatçıları kiçik dövlətlərlə bazar münasibətləri saxlayırlar, lakin onlara bütün parametrlərdə artıq bazar gözü ilə baxmırlar. Ən azı ərəb baharından sonra.
Dünyada baş verən prosesləri Azərbaycan iqtidarı da diqqətlə müşahidə edir. Və onu da bilir ki, siyasətdə siyasətçinin uğurlarından biri də, məhz rəqibin arqumentlərinin əlindən alınmasıdır. Mövcud iqtidar üçün seçki haqqında qanunda dəyişiklikləri zəruri edən nədənlərdən biri isə Avropa Şurasının Venesiya Komissiyasının tələbləridir. Daxili auditoriya ilə heç zaman hesablaşmayan Azərbaycan iqtidarı sərhəd dışından gələn təkliflərə olduqca həssas yanaşır.
Azərbaycanda qarışıq seçki sistemi 2002-ci ilə qədər mövcud olub. Qanunda dəyişiklik edilənə qədər parlament deputatlarının 100-ü majoritar, 25-i proporsional seçki qaydası ilə seçilirdi. 2002-ci ildə hakimiyyət referendum keçirərək Konstitusiyada əksini tapan qarışıq seçki sistemini ləğv etdi və yalnız majoritar seçki sistemini saxladı. Bunu bu iqtidar üçün zəruri edən amilləri qeyd etdik.
Son iyirmi ildə Rusiyadakı siyasi sistemi olduğu kimi ölkənin idarəçiliyinə tətbiq edən iqtidar bu ölkənin qarışıq seçki sisteminə keçidlə bağlı 14 fevral tarixli qərarının da Azərbaycanda tətbiqini düşünür. İqtidaryönlülərin son günlər bu mövzuda müzakirəsi də həmin ehtimalı daha çox reallıqla əvəzləyir. Artıq hakimiyyətin bir neçə məsələdə Konstitusiyaya dəyişikliklə bağlı demək olar ki, təcrübəsi var. 2009-cu ildə Konstitusiyanın dəyişdirilərək bir nəfərin iki dəfədən artıq prezident seçilməsinə qoyulan qadağanın referendum vasitəsilə ləğv edilməsi və s. 2013-cü ildə keçirilən prezident seçkiləri də həmin təcrübənin iqtidar üçün müsbət tərəflərindən idi.
Bəs qarışıq seçki sistemi nədir? Hər iki seçki sisteminin özünəməxsus üstünlükləri var. Proporsional seçki sistemi ölkənin siyasi sistemində partiyaların yerini və rolunu artırır, partiyaların formalaşmasına son dərəcə böyük təsir göstərir. Majoritar sistem isə seçicilərlə birbaşa təmaslar yaradılması baxımından əhəmiyyətlidir. Azərbaycanın əhalisinin sayına və inzibati bölgüsünə görə, bu gün MM-də təmsil olunan 125 deputat sayı da demək olar ki, azdır. Bu sayı isə proporsional seçki sisteminin tətbiqi ilə artırmaq mümkündür. Əslində elə iqtidarın ciddi cəhdlə gizlətdiyi hədəfi də məhz budur.
Çoxsaylı seçki sisteminin mövcudluğu faktının özü aşağıdakı nəticələrə gəlməyə imkan verir:
-birincisi, əgər demokratik ölkədə mövcud olan seçki sistemi onun vətəndaşlarının tələbatlarına cavab vermirsə, onlar həmin sistemi başqası ilə əvəz edə bilərlər;
-ikincisi, seçki sistemi mövcud ölkənin tarixi, ənənəvi, mədəni və s. xüsusiyyətlərinə uyğun olaraq qurulur;
-üçüncüsü, ölkə yeni seçki sistemini qəbul etmək məsələsini həll etməzdən öncə bütün alternativ variantlar təcrübəli mütəxəssislər tərəfindən diqqətlə təhlil edilməlidir.
Bəs, seçki sistemi dedikdə nə nəzərdə tutulur? Seçki sistemi seçkilərin keçirilməsi, səsvermənin nəticələrinin müəyyən edilməsi, seçki hüquqlarının həyata keçirilməsi ilə bağlı qaydaları və seçki münasibətlərini tənzimləyən hüquq normalarının məcmusudur.
Dünyada çoxlu sayda seçki sistemləri vardır. Seçki sistemlərinin çoxluğu, bu sistemlərin cəmiyyətin bütün siyasi qüvvələrini tam qane etməməsi, bir sistemin digərindən üstün və çatışmayan cəhətlərə malik olması ilə əlaqədardır. Bu baxımdan ölkələrin siyasi hakimiyyəti, qanunvericilik orqanları daha məqsədəuyğun hesab etdikləri seçki sistemlərini qəbul edirlər.
Əsasında əksəriyyət prinsipinin dayandığı majoritar sistem tarixən formalaşmış ilk seçki sistemi olmuşdur. Burada mahiyyət ondan ibarətdir ki, səslərin əksəriyyətini qazanmış namizədlər seçilmiş hesab olunurlar. Majoritar sistem mahiyyətcə sadə və anlaşıqlı olsa da, siyasi partiyaların güclü olduğu dövlətlərdə bu sistemdən bütün siyasi qüvvələr razı qalmırlar. Çünki yalnız bu sistemin tətbiqi zamanı səslərin nisbi azlığını alan namizədlər parlamentdən kənarda qalırlar. Bu sistem eyni zamanda məhz avtoritar rejimli hökumətlərin səmərəli fəaliyyət göstərməsinə də münbit şərait yaradır.
Bəs proporsional seçki sistemi nədir? Konstitusion quruluşun formalaşmağa başladığı ilk vaxtlarda siyasi birliklər proporsional təmsilçilik ideyalarını irəli sürməyə başladılar. Bu qaydaya görə, həmin birliklərin qazandığı mandatların sayı onların namizədlərinə verilmiş səslərin sayına uyğun gəlir. Belə bir ideya ilk dəfə 1889-cu ildə Belçikada tətbiq olunmuşdur. Hal-hazırda bu sistemdən altımış ölkədə istifadə olunur.
Proporsional nümayəndəlik sistemi seçkilərdə bu və ya digər partiyaya verilmiş səslərin miqdarı ilə bu partiyanın parlamentdə alacağı yerlərin miqdarı arasında mümkün qədər tam uyğunluğa nail olmaq üçün yaradılmış seçki sistemidir. Başqa sözlə, mandatlar verilən səslərin paylı bölgüsünə əsasən müəyyən edilir, yəni hər bir partiyaya verilən səslərin miqdarı ilə parlamentdə tutduğu yerlərin sayı uyğun gəlir. Azərbaycan iqtidarını bu ideyanı davamlı gündəmdə saxlamağa sövq edən də məhz bu amildir. İqtidar beynəlxalq təpkiləri, bir – birinin ardınca süqut edən avtoritar rejimləri çökdürən səbəbləri görür.
Proporsional seçki sistemində hətta kiçik partiyaların da təmsilçiliyi təmin edilir. Qarışıq sistemi yenidən təmin etməyi düşünən iqtidar 2015-ci ilin parlament seçkilərinə də, bir zamanların təcrübəsindən yararlanaraq, 1998-ci ilin prezident seçkilərində olduğu kimi “cırtdanların ittifaqı” ilə getməyi planlaşdırır. Qonşu Gürcüstanda parlamentdə olan 235 yerin 150-si majoritar, 85-i isə proporsional seçki sistemi ilə formalaşdırılır. Ukrayna parlamentində olan 450 yerdən 250-nə seçkilər majoritar, 200 yerə isə proporsional seçki sistemi üzrə aparılır. Əslində iqtidar qarışıq sistemə keçməklə paralel mandat sayını artırmağı da düşünür. İlk vaxtlarda uzun illərdir ki, parlamentə buraxılamayan müxalifət üçün də bu dəyişiklik cəlbedici görünəcək. Partiyalarda artan mandat sayının məhz müxalifət üçün nəzərdə tutulduğu inamı yaratmaq iqtidar üçün ən mühim faktordur. Buna inanan siyasi təsisatlar hətta təbliğat kompaniyası dönəmində belə fors-major situatsiya yaratmayacaq, seçkiöncəsi vəziyyəti öz axarına buraxacaqlar. Çünki iqtidar bəhanə üçün sadəcə yer qoymayacaq. 2005-ci ildəki seçkiöncəsi vəziyyətin daha münasib forması seçiləcək. Hədəf isə seçkini qarşıdurmasız keçirməkdir. Təsadüfi deyil ki, son bir neçə ildə avtoritarizmdən demokratiyaya keçid etmiş ölkələr bu prosesi əsasən seçkilərlə reallaşdırdılar. İqtidar 2015-ci il parlament seçkilərinə nəinki müxalifət, o cümlədən bitərəf adları ilə seçilib, sonucda hakimiyyəti müdafiə edənlərlə də yollarını ayıracaq. Düşərgəsini satanların həssas məqamda gizli iş birliyində olduqlarını satmaması ehtimalı olduqca azdır. Elə ona görə də bu gün fəaliyyətdə olan Milli Məclisin tərkibinin 80%-ə qədərinin parlamentlə əbədi vida görüşünün tarixi özlərinə də bəllidir. 2015-ci il.
İqtidar qarışıq seçki sistemini tətbiq etdikdən sonra illərin sınağından çıxmış, dəmir iradə ilə bağlantısı olanları, ən başlıcası isə iyirmi illik avtoritar hakimiyyətin qorunub saxlanılmasında müstəsna xidmət göstərənləri proporsional seçki sistemi ilə yenidən parlamentə qaytaracaq. Çünki bu şəxslər Fironun qövmü kimidirlər. Cəhənnəmə də məhz Firondan öncə girəcəklərini yaxşı bilirlər. Proporsional seçki sistemini öz xeyrinə tətbiq edən iqtidar, majoritar sistemilə də kimsəyə tanış olmayan simalarla, əsasən gənc kadrlarla parlamentə daxil olmağı hədəfləyib. İqtidar daxili auiditoriyanın və beynəlxalq aləmin diqqətini çəkməmək üçün yeni mandatlıların təbliğatında belə iştirak etməyəcək. Müxalifətin müəyyən bir kəsiminin ehtimal olunan narazılığına isə ictimai qınaqla cavab veriləcək – müxalifət gənclərin qarşısını kəsir. Beləliklə hakimiyyət ilk baxışda yenidən parlament üstünlüyünə sahib olur. Amma bu proje də təkmil deyil. Seçkidən sonra, məsələn Ukrayna variantında yaranacaq hər bir fors-major vəziyyətdə həmin yenimandatlıların hansı cəbhədə yer alacaqları çox maraqlıdır. Vizual görüntü və xaricdə təhsil, paralel olaraq mübarizə adamı demək deyil. İqtidarın illərlə gizli formada seçdiyi, təhsil almaq üçün xaricə göndərdiyi, qayıdandan sonra yüksək əmək haqqılı işlə təmin etdiyi gənclər yaranacaq hər hansı inqilabi situasiyada onu labirintə salacaq. Yəqin ki, iqtidar texnoloqları bunu da hesablamamış deyillər. Ancaq nə etməli? Dəyişən dünyada Azərbaycan iqtidarının hələ ki, düşünə biləcəyi variant yalnız budur.

Eldar Qasımov