Bütün məhdudiyyətlər və bürokratik əngəllər yoxsulların əleyhinə işləyir

Ünvanlı sosial yardım proqramı tətbiq ediləndən bəri bu sahədə neqativ hallar, süründürməçilik olub və bu gün də davam edir. Nə sosial müdafiə mərkəzləri rəhbərlərinin həbsi, nə də yardım siyahısının internetdə yerləşdirilməsi vəziyyəti kəskin dəyişməyib. Problem nədədir və onu necə aradan qaldırmaq olar? Bu yazıda həmin suala cavab axtaracağıq.

Ünvanlı sosial yardım kimə və nə qədər təyin edilməlidir?

İlk növbədə nəzərə alınmalıdır ki, yardım bir ev təsərrüfatında olan ailə üzvlərinə birgə təyin edilir. Həmin təsərrüfatda bir neçə ailə də yaşaya bilər və onların hamısı bir ailə hesab olunur. Ailənin 18 yaşdan yuxarı olan üzvləri həmin yardımı özləri ayrıca da olaraq ala, yaxud onu üzvlərdən birinə etibar edə bilər. Ailəni təmsil edən şəxs ailənin yetkinlik yaşına çatmış və fəaliyyət qabiliyyəti olan üzvləri arasından könüllü seçilir. Bu barədə ailə üzvlərinin notariat orqanı və ya icra hakimiyyətinin ərazi üzrə nümayəndəliyi tərəfindən təsdiq edilmiş ərizəsi təqdim olunmalıdır.

Ölkədə yaşayan və müraciətdən əvvəlki son 1 il ərzində orta aylıq gəliri onlardan asılı olmayan səbəblərdən (ailə üzvlərinin əmək qabiliyyətli olmaması, ailənin əmək qabiliyyətli üzvünün işsiz kimi qeydə alınması, vəfat etməsi və ya itkin düşməsi, azadlıqdan məhrum edilməsi, ailə üzvünün olduğu yerin məlum olmaması və s.) aztəminatlı ailələr sosial yardım almaq hüququna malikdirlər.

Yardım ailənin orta aylıq gəliri ilə hər bir ailə üzvü üçün ehtiyac meyarının məcmusu arasında yaranan fərq məbləğində təyin edilir.

Məsələn, bir ailədə 5 nəfər varsa və ailə üzvlərinin orta aylıq gəliri 327 manat təşkil edirsə, bu ailə 173 manat məbləğində yardım ala bilər. Çünki, ehtiyac meyarı adambaşına 100 manat olduğundan, bu, 5 nəfər üçün 500 manat təşkil edir və aylıq gəlirlə aylıq ehtiyac meyarı arasında 173 manatlıq fərq yaranır. Eyni qaydada hesablama ilə üzvlərinin toplam aylıq gəliri 254 manat olan 8 nəfərlik ailəyə 546 manat yardım düşür.

Yardım almaq üçün hara və necə müraciət olunmalıdır ?

Sosial yardımın alınması üçün ailəni təmsil edən şəxs yaşayış yeri üzrə rayon (şəhər) Əhalinin Sosial Müdafiəsi Mərkəzinə (ƏSMM) xüsusi ərizə forması, “Ailənin gəlir və əmlakı haqqında bəyannamə” və “Aztəminatlı ailələrin yoxsulluq vəziyyətindən çıxarılması məqsədi ilə uyğun vasitələrin müəyyən edilməsi üçün sorğu anketi” ilə müraciət edir.

Ailə üzvlərinin şəxsiyyətini təsdiq edən sənədlərin surəti və ailə tərkibi haqqında yaşayış yerindən arayışla birlikdə zəruri hallarda nigah, boşanma, doğum və ya ölüm haqqında şəhadətnamələrin surəti, iş yerindən gəlir, ailə üzvlərinin aldıqları bütün növ pensiya, müavinət və təqaüdlərin məbləği haqqında aidiyyəti orqanların arayışları və digər sənədlər təqdim edilməlidir. Sosial yardım almaqdan ötrü müraciətə komissiya tərəfindən 10 (bəzi hallarda 20) gün müddətində baxılır, yardımın təyin edilməsi və ya ondan imtina olunması barədə qərar çıxarılır.

Bildiriş ona görə verilmir ki…

Ailəni təmsil edən şəxsə, sosial yardım təyin edilməsi üçün tələb olunan bütün sənədlərin təqdim edilməsi barədə ƏSMM-in səlahiyyətli şəxsi tərəfindən bildiriş verilməlidir. Amma praktikada çox zaman bu sənəd verilmir.

Yardımın aylarla, hətta illərlə təyin edilməməsi, sənədlərin it-bata düşməsi, qanunsuz olaraq dövlət yardımının məhrum edildiyini iddia edənlərə “bizə müraciət etməmisən” cavabı verilməsi məhz həmin bildirişin alınmamasından başlayır. Bu sənədi almayan vətəndaş heç cür sübut edə bilmir ki, ünvanlı yardım üçün sənədləri ƏSMM-ə verib. Bildirişdə sənədlərin kim tərəfindən və nə vaxt qəbul edilməyi göstərilir. Əlində belə bir sənəd olan vətəndaş müraciətinə qanunla müəyyən olunmuş vaxtda baxılmasını, əgər baxılmayıbsa gecikdirilmiş müddət üçün də yardım hesablanmasını tələb edə bilər.

Onu da qeyd edək ki, qanunvericilikdə sosial yardımın təyin edilməsindən imtina edilməsi barədə komissiyanın qərarı çıxarıldığı vaxtdan 3 gündən gec olmayaraq ailəni təmsil edən şəxsə verilməlidir. Vətəndaş vaxtında belə bir qərarı almadığından ailəsinə sosial yardımın təyin eiləcəyinə ümid bəsləyir və get-gəldə olur.

Bir qayda olaraq ƏSMM-lər xüsusi ərizə formasında sənədlərin qəbul edilmə tarixini ünvanlı sosial yardımın təyin edilməsi və ya ondan imtina olunması barədə qərar qəbul ediləndən sonra bu qərarın qəbul edildiyi tarixə uyğunlaşdırmaqla yazırlar. Qalan sənədlər isə “havada” qalır.

Yardımın təyini “inkşaf statistikası”na uyğunlaşdırılır

Bir qədər əvvəl qeyd etdiyimiz kimi, o ailələr aztəminatlı hesab olunur ki, adambaşına düşən gəlir ehtiyac meyarından azdır. Ehtiyac meyarından az gəlir əldə edənlər yoxsul hesab olunur. Rəsmi məluatlara görə isə ölkə əhalisinin cəmi 5 %-i yoxsuldur. Deməli, daha çox ailəyə ünvanlı sosial yardımın təyin edilməsi ölkədə yoxsulluqla bağlı statistik göstəricini yüksəldə bilər. ƏSMM-lərdə müraciətlərə baxılması ilə əlaqədar süründürməçiliyin bir səbəbi də elə bu statistik həddi gözləməkdir. Bundan sonra isə büdcədən ayrılan vəsaitin yoxsul ailələr arasında elə şəkildə bölüşdürülməsini gözləmək gəlir ki, əlavə vəsaitə ehtiyac yaranmasın. Hər şey qabaqcadan, amma reallıqdan çox uzaq olaraq hesablanır- indi gəl hamını razı sala bil!

ƏSMM-lər üçün hər ayın “kvota”sı var- ayrılan vəsaitdən artıq yardım təyin edilə bilməz. Buna görə müraciətlər “qara siyahı”da qeydə alınır. Bəzən vətəndaşa növbədəki sıra sayı və onun işinə baxılacaq vaxt açıqca deyilir. Amma növbədəki ardıcıllıq nəinki hər ay, hətta hər gün dəyişə bilər. Axı məqsədinə başqa yolla çatanlar da var – ƏSMM-lər onların işinə növbədənkənar baxmaqda maraqlı olur. Bəzi aqressiv şikayətçilər də “sakitləşdirilməlidir”.

Təbii ki, bu yazılmamış qayda ilə hamı razı salına bilməz. ƏSMM-lər iki seçimdən birini etməlidir: vətəndaşı ya razı salmalıdır, ya da get-gələ…

Müraciətləri azaltmaq üçün əngəllər

Əyalətdə yaşayanların yardım almağına əsas “baryer” mülkiyyətlərində torpaq sahəsinin olmağıdır. Əkilib-əkilməməyindən asılı olmayaraq torpağın kateqoriyasına uyğun illik gəlir hesablanır və ortaya çıxan məbləğ ailənin faktiki gəliri ilə ehtiyac meyarı arasındakı fərqi örtür. Buna görə ƏSMM-lər ailənin mülkiyyətində və ya istifadəsində olan torpaq payı və həyətyanı torpaq sahəsi barədə müvafiq sənədlərin surətini tələb edir. Amma kənd yerində yaşayanların torpaqdan və pensiyadan başqa gəlirləri olmadığından, xüsusilə yeni qurulan və ayrıca təsərrüfat subyektinə çevrilən ailələrin pay torpağı az miqdarda olduğundan və ya heç olmadığından, yardım üçün müraciətlərin sayında “boy artımı” müşahidə edilir.

Son illər ƏSMM-lər müraciətlərin sayını azaltmaq üçün torpağa görə məcburi sosial sığorta haqqının ödənilməsinə dair Dövlət Sosial Müdafiə Fondunun idarələrindən arayış gətirmələrini tələb edir. Bundan ötrü isə “Dövlət sosial sığorta şəhadətnaməsi” alınmalıdır. Bu sənəd sığorta haqqı ödəniləndən sonra ən tezi 1 ay müdətinə hazırlanıb verilir. Özü də ƏSMM-lər şərt qoyur ki, adı dövlət aktında olan və yetkinlik yaşa çatanların hər biri bu haqqı ödəməlidir. Belədə yardıma möhtac olan vətəndaş sığorta haqqını ödəmək üçün pul axtarıb-tapmaq məcburiyyətində qalır. İl ərzində yardım növbəsi çatmayanlar növbəti il bir neçə sənədi təzələməli, eyni zamanda, yenidən sığorta haqqı ödəməlidir. Ailənin istifadəsində nəqliyyat vasitəsinin, gəlirinin 50 faizindən çox məbləğdə kredit öhdəliyi olmağı da yardımdan imtina üçün əsasdır. Təbii ki, yoxsul ailələrin bəzilərində icarəyə götürülən nəqliyyat vasitəsi (burada təyyarə ilə mototsiklə fərq qoyulmur) ola bilər. Krediti isə çox zaman yardıma möhtac olan yoxsul adamlar götürür. . Hələ orasını demirik ki, ehtiyac meyarı faktiki ehtiyaca uyğun müəyyənləşdirilməyib.

Əslində həm qanunvericilikdən irəli gələn məhdudiyyətlər, həm də bürokratik əngəllər faktiki yoxsulların əleyhinə işləyir. Üstəlik bu adamlar öz hüquqlarını müdafiə edə biləcək qədər savada və imkana malik deyillər. Yaranmış vəziyyətdən isə yardım almaq hüququ olmayanlar və yardım təyin edənlər istifadə edir.